5_कर्मणा याति संसिद्धिम्

 

अभ्यासः प्रश्नः – कर्मणा याति संसिद्धिम्

1. अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि एकपदेन लिखत -

(क) मुनिः कस्मात् कारणाद् अहङ्कारमुपगतः ?

उत्तर – तपः प्रभावात् |

(ख) मुनिः काम् भिक्षाम् अयाचत ?

उत्तर – गृहिणीम्

(ग) साध्वी किम् आदाय मुनेः सकाशम् आगच्छत् ?

उत्तर – भिक्षाम्

(घ) बलाकावृत्तान्तः कया ज्ञातः ?

उत्तर – पतिव्रतया

(ङ) साध्वी किं धर्मकार्य करोति स्म ?

उत्तर – भर्तृसेवाम्

(च) सा मुनिं कस्य समीपे गन्तुम् अकथयत् ?

उत्तर – धर्मव्याधस्य

(छ) धर्मव्याधः कस्य भक्तः आसीत् ?

उत्तर – मातापित्रोः

 

 

2. अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत

(क) यदा मुनिः गृहिणीं भिक्षामयाचत तदा सा किम् अवदत् ?

उत्तर – सा अवदत् – “प्रतीक्षस्व क्षणं, यावद् भर्तुः परिचर्यां समापये |” इति |

(ख) मुनिः बद्धाञ्जलिः गृहिणीं किमवदत् ?

उत्तर – मुनिः बद्धाञ्जलिः गृहिणीं अवदत् – “कथं त्वया अनन्यगोचरः बलाकावृत्तान्तः ज्ञातः इति ब्रूहि, ततः भिक्षां ग्रहीष्ये |”

(ग) धर्मव्याथः दृष्ट्वैव तं मुनिं किमभाषत ?

उत्तर – धर्मव्याधः अभाषत – “ब्रह्मन् ! किं पतिव्रतया तया इह त्वं प्रेषितः” ?

(घ) धर्मव्याधेन मुनिः कथमनुशिष्टः ?

उत्तर – धर्मव्याधेन उक्तम् यत् – हे मुने ! ज्ञानविघ्नोऽहंकारः | धर्मं चर, येन आशु परं श्रेयं अवाप्स्यसि |

(ङ) कः ज्ञाने विघ्नं जनयति ?

उत्तर – अहंकारः ज्ञाने विघ्नं जनयति |

(च) मुनिः कस्य उपदेशात् सिद्धिम् अवाप्तवान् ?

उत्तर – मुनिः धर्मव्याधस्य उपदेशात् सिद्धिम् अवाप्तवान् |

(छ) धर्मव्याधः किमर्थं मांसविक्रयणं करोति स्म ?

उत्तर – धर्मव्याधः वृत्त्यर्थं मांसविक्रयणं करोति स्म |

 

 

3. अधोलिखितकथनेषु स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत -

(क) पुरा महातपा नाम मुनिरासीत् ?

उत्तर – कः

(ख) वृक्षस्य उपरि बलाका आसीत्।

उत्तर – कस्य

(ग) कुद्धः मुनिः बलाकाम् अपश्वत् ।

उत्तर – काम्

(घ) मुनिः ब्राह्मणगृहं गत्वा भिक्षामयाचत।

उत्तर – कुत्र

(ङ) ब्राह्मणी भर्तुः परिचर्याम् करोति स्म।

उत्तर – कस्य

(च) 'नाहं बलाका' इति ब्राह्मण्या कथितम्।

उत्तर – कया

(छ) धर्मव्याधः मातापित्रोः भक्तः आसीत्।

उत्तर – कयोः

(ज) अहङ्कारेण ज्ञानं नश्यति।

उत्तर – केन

 

 

4. अधोलिखितप्रश्नान् बधानिर्देशम् उत्तरत -

(क) 'आसीत् पुरा कोऽपि महातपा नाम बनवासी मुनिः।' अस्मिन् वाक्ये 'आसीत्' इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् ?

उत्तर – मुनिः |

(ख) 'साध्वी भिक्षामादाय मुनेः अन्तिकम् आगता' अस्मिन् वाक्ये 'समीपे' इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – अन्तिकम् |

(ग) 'सः मुनिः बद्धाञ्जलिः तामवदत्।' अत्र 'बद्धाञ्जलिः' इति पदस्य विशेष्यपदं किम् अस्ति ?

उत्तर – मुनिः |

(घ) 'सा विहस्य अभाषत।' अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम् ?

उत्तर – अभाषत।

(ङ) 'स च क्रुद्धस्तां व्यलोकवत्। अस्मिन् वाक्ये 'प्रसन्नः' इति पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – क्रुद्धः |

(च) 'गृहीतातिथिसत्कारः मुनिः तां प्रणम्य निरगच्छत्' अत्र 'मुनिः' पदस्य विशेषणपदं किम् ?

उत्तर – गृहीतातिथिसत्कारः |

 

 

5. उचितपर्यायपदैः सह मेलनं कृत्वा लिखत-

(क) उपगतः                                 (i) दृष्ट्वा

(ख) शुश्रूषाम्                                 (ii) नत्वा     

(ग) आदाय                                    (iii) प्राप्त:

(घ) प्रणम्य                                    (iv) सेवाम्  

(ङ) अवलोक्य                               (V) स्वीकृत्य

उत्तर –      (क) उपगतः                                  (iii) प्राप्त:

(ख) शुश्रूषाम्                                 (iv) सेवाम्         

(ग) आदाय                                    (V) स्वीकृत्य

(घ) प्रणम्य                                     (ii) नत्वा

(ङ) अवलोक्य                                (i) दृष्ट्वा

 

 

6. विपरीतार्थकानां शब्दानां मेलनं कृत्वा लिखत-

(क) परितुष्टः                                          (i) चिरम्

(ख) आरा                                             (ii) आरभे

(ग) अन्तिकम्                                        (iii) आगत्य

(घ) गत्वा                                              (iv) असन्तुष्टः

(ङ) समापये                                          (v) दूरम्

उत्तर –      (क) परितुष्टः                                          (iv) असन्तुष्टः

(ख) आरा                                             (i) चिरम्

(ग) अन्तिकम्                                         (v) दूरम्

(घ) गत्वा                                              (iii) आगत्य

(ङ) समापये                                          (ii) आरभे

 

 

7. अधोलिखितकथनानाम् आशयः समक्ष दत्तोऽस्ति । तन्त्र यत्सत्यमेकं तद् लिखत -

(क) न अहं बलाकेति ।

(i) त्वं महां कथं क्रुध्यसि ? मम नाम बलाका नास्ति। त्वं मम अनिष्टं कर्तुं कथमपि न पारयसि।

(ii) अहं पक्षी नास्मि यत् तव कोपेन भीता स्वाम्। गच्छ त्वम् इतः शीघ्रम्।

(iii) अहं पतिव्रता नारी अस्मि। तव क्रोधदृष्टिः मां भस्मीकर्तुं न शक्रोति ।

उत्तर – (iii) अहं पतिव्रता नारी अस्मि। तव क्रोधदृष्टिः मां भस्मीकर्तुं न शक्रोति ।

 

( ख) मांसानि, स्वधर्म इति मत्वा वृत्त्यर्थं विक्रीणे, न तु धनलिप्सया ।

(i) मांसविक्रयणम् एव धर्मव्याधस्य धर्म आसीत्। सः स्वधर्म श्रेष्ठं मन्यते। धनलोभात् सः सर्वं कार्य   

करोति स्म।

(ii) धर्मव्याधः मांसविक्रयणं धर्मार्थं करोति। अनेन प्राप्तं सर्वं धनं दीनेभ्यः वितरति ।

(iii) मांसविक्रयणं धर्मव्याधस्य स्वाभाविकं कर्म आसीत्। तेनैव जीविकानिर्वाहः भवति। सः धनमात्रलालसवा मांसं न विक्रीणीते स्म।

उत्तर –  (iii) मांसविक्रयणं धर्मव्याधस्य स्वाभाविकं कर्म आसीत्। तेनैव जीविकानिर्वाहः भवति। सः धनमात्रलालसवा मांसं न विक्रीणीते स्म।

 

 

(ग) ज्ञानविघ्नोऽहङ्कारः

(i) ज्ञानात् अहङ्कारः बाधकः जायते।

(ii) ज्ञानप्राप्ती अहङ्कारः बाधकः भवति।

(iii) अहङ्कारे ज्ञानं विघ्नं करोति ।

उत्तर – (ii) ज्ञानप्राप्ती अहङ्कारः बाधकः भवति।

 

 

8. विशेषण-विशेष्ययोजनम् -

'क' स्तम्भे विशेषणपदानि सन्ति 'ख' स्तम्भे विशेष्यपदानि दत्तानि सन्ति। तयोः यथोचितं मेलनं कुस्त।

              क                                                                  ख

यथा- वनवासी                                                            मुनिः

(क) अनन्यगोचरः                                            (i) बलाका          

(ख) सर्वविदा                                                  (ii) गृहिणी

(ग) एका                                                        (iii) बलाकावृत्तान्तः  

(घ) ज्ञानविघ्नः                                               (iv) पतिव्रतया

(ङ) पतिव्रता                                                   (v) अहङ्कारः

उत्तर – (क) अनन्यगोचरः          (iii) बलाकावृत्तान्तः                                      

 (ख) सर्वविदा                (iv) पतिव्रतया                                 

   (ग) एका                       (i) बलाका                                    

   (घ) ज्ञानविघ्नः              (v) अहङ्कारः                               

(ङ) पतिव्रता                 (ii) गृहिणी                                  

 

 

9. अधोलिखितैः पदैः वाक्यानि प्रपूर्य कथासूत्रं योजयत-

( तरुच्छायायाम्, मुनिः, भस्मसाद् अभूत्, महातपा नाम, मुनेः, विष्ठाम्, भिक्षाम्, प्रतीक्षस्व क्षणम्, विस्मितः, नाहं बलाकेति, क्रुद्धदृष्ट्या । )

   एकदा …………….. मुनिः ……………………. उपविष्ट आसीत् । एका बलाका तस्योपरि …………………… उदसृजत् । सा बलाका ……………….. क्रोधदृष्ट्या………………………. । पुनः एकदा असी………………… एकां गृहिणीं………………. अयाचत। पतिसेवारता सा अवदत्…………………. । तदा मुनिः तां………………… अपश्यत्। सा विहस्य अवदत्……………………….. । एतच्छ्रुत्वा मुनिः अतीव………………………. जातः ।

उत्तर –

एकदा … महातपा नाम ... मुनिः ..… तरुच्छायायाम्... उपविष्ट आसीत् । एका बलाका तस्योपरि … विष्ठाम् …… उदसृजत् । सा बलाका …… मुनेः ………….. क्रोधदृष्ट्या……… भस्मसाद् अभूत् ………………. । पुनः एकदा असौ…… मुनिः …… एकां गृहिणीं…… भिक्षाम् ……. अयाचत। पतिसेवारता सा अवदत्…… प्रतीक्षस्व क्षणम् ……. । तदा मुनिः तां…… क्रुद्धदृष्ट्या …… अपश्यत्। सा विहस्य अवदत्…… नाहं बलाकेति ….. । एतच्छ्रुत्वा मुनिः अतीव…… विस्मितः …. जातः ।

 

 

10. कथाक्रमानुसारम् अधोलिखितानि वाक्यानि पुनः लिखत -

(क) वृक्षस्य उपरि स्थिता बलाका तस्योपरि विष्ठाम् उदसृजत् ।

(ख) एकदा असौ मुनिः ब्राह्मणगृहं गत्वा भिक्षाम् अयाचत।

(ग) ब्राह्मणी भर्तुः परिचयाँ करोति स्म।

(घ) पुरा महातपा नाम मुनिरासीत् |

(ङ) मुनिः तपःप्रभावात् अहङ्कारम् उपगतः।

(च) एतत् श्रुत्वा सः मुनिः तां कोपदृष्ट्या दृष्टवान्, परं न अहं बलाकेति तया कथितम्।

(छ) मुनेः दृष्टमात्रा एव सा बलाका भस्मसात् अभवत् ।

(ज) प्रतीक्षस्व क्षणम् इति सा पतिव्रता गृहिणी तम् अवदत् ।

उत्तर -  

(घ) पुरा महातपा नाम मुनिरासीत् |

(क) वृक्षस्य उपरि स्थिता बलाका तस्योपरि विष्ठाम् उदसृजत् ।

(छ) मुनेः दृष्टमात्रा एव सा बलाका भस्मसात् अभवत् ।

(ङ) मुनिः तपःप्रभावात् अहङ्कारम् उपगतः।

(ख) एकदा असौ मुनिः ब्राह्मणगृहं गत्वा भिक्षाम् अयाचत।

(ग) ब्राह्मणी भर्तुः परिचयाँ करोति स्म।

(ज) प्रतीक्षस्व क्षणम् इति सा पतिव्रता गृहिणी तम् अवदत् ।

(च) एतत् श्रुत्वा सः मुनिः तां कोपदृष्ट्या दृष्टवान्, परं न अहं बलाकेति तया कथितम्।