2_नास्ति त्यागसम सुखम्

 

अभ्यासः प्रश्नः - नास्ति त्यागसम सुखम्

1. एकपदेन उत्तरत -

(क) भगवान् बोधिसत्त्वः कथं शिवीनां राजा अभवत् ?

उत्तर – बहुजन्मार्जितपुण्यफलैः |

(ख) सकलं ब्रह्माण्ड कीदृशं सब्जताम् ?

उत्तर – व्याकुलम् |

(ग) के सौभाग्यशालिनः यान् याचकाः शरीरस्य अङ्गानि याचन्ते ?

उत्तर – दानवीराः |

(घ) राजा वैद्योक्तविधिना नीलोत्पलम् इव किम् अक्षतम् उदपाटयत् ?

उत्तर – नेत्रम् |

(ङ) राजा कस्य समीपे विहरति स्म ?

उत्तर – सरोवरस्य |

(च) राज्ञः काम् आकर्ण्य देशान्तरेभ्योऽपि जनाः आयान्ति स्म ?

उत्तर – दानशीलता |

(छ) भूयः प्रीतः शक्रः किम् अयच्छत् ?

उत्तर – वरम् |

 

2. पूर्णवाक्येन उत्तरत -

(क) बोधिसत्त्वः शैशवात् एव कीदृशः आसीत् ?

उत्तर – बोधिसत्त्वः शैशवात् एव वृद्धोपसेवी, विनयशीलः, शास्त्रपारङ्गतः च आसीत् |

(ख) शिवेः राज्ये याचकाः किं लब्ध्वा सन्तुष्टाः अभवन् ?

उत्तर – शिवेः राज्ये याचकाः धनं लब्ध्वा सन्तुष्टाः अभवन् |

(ग) नेत्रहीनयाचकस्य रूपं धृत्वा शक्रः बोधिसत्त्वं किम् अवदत् ?

उत्तर – शक्रः अवदत् – रविशशि – तारामण्डलभूषितं एतत् जगत् कथं पश्येयं चक्षुर्हीनः |

(घ) सकलं ब्रह्माण्डं किं ज्ञात्वा व्याकुलं जातम् ?

उत्तर – राज्ञः स्वगात्रेषु निरासक्तिं ज्ञात्वा सकलं ब्रह्माण्डं व्याकुलं जातम् |

(ङ) राजा प्रीत्या याचकाय किं समर्पितवान् ?

उत्तर – राजा प्रीत्या याचकाय स्व नेत्रद्वयम् समर्पितवान् |

(च) शक्रः किं वरम् अयच्छत् ?

उत्तर – शक्रः वरम् अयच्छत् – “शतयोजनपर्यन्तं शैलानां पारं च द्रष्टुं समर्थः भवः |”

 

 

3. अधोलिखित-कथनेषु स्थूलपदानि आधृत्य उदाहरणानुसार प्रश्ननिर्माणं क्रियताम्-

यथा- राजा नगरस्य समन्ततः दानशाला: अकारयत् ।

राजा कस्य समन्ततः दानशालाः अकारयत् ?

(क) अभीष्टवस्तूनि प्राप्य याचकाः सन्तुष्टाः आसन्।

उत्तर – केः |

(ख) दानशालासु विचरन् राजा अचिन्तयत्।

उत्तर – कुत्र |

(ग) राजा पुत्रवत् प्रजाः पालयति स्म।

उत्तर – काः |

(घ) स राजा तान् अकथयत् ।

उत्तर – कान् |

(ङ) राजा याचकेंभ्यः दानं ददाति स्म।

उत्तर – केभ्यः |

 

 

4. अधोलिखित-प्रश्नान् यथानिर्देशम् उत्तरत -

(क) 'शक्रः तत्रैव अन्तर्हितः अभवत्।' अस्मिन् वाक्ये विशेषणपदं किम् ?

उत्तर – अन्तर्हितः |

(ख) 'सत्यबलेन तस्य चक्षुः प्रतिष्ठितम् अभवत्।' अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदम् किम् ?

उत्तर – चक्षुः |

(ग) 'जनाः तं देशम् आयान्ति स्म।' अस्मिन् वाक्ये विशेष्यपदं किम् ?

उत्तर – देशम् |

(घ) 'अर्थिनः तु धनलाभमात्रेण सन्तोषं भजन्ते।' अत्र 'परितोषः' अस्मिन् अर्धे किं पदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – सन्तोषम् |

(ङ) 'शतयोजनपर्यन्तं शैलानां पारं च द्रष्टुं समर्थः भव।' अत्र 'असमर्थः' अस्य विलोमपदं किं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – समर्थः |

(च) 'बोधिसत्त्वः शिवीनां राजा अभवत्।' अत्र क्रियापदं किम् ?

उत्तर – अभवत् ।

 

 

5. समुचितम् अर्थ मेलयत -

(क) शैलानाम्                        -       नेत्रम्

(ख) शक्रः                             -       स्वस्य

(ग) आत्मनः                          -       पर्वतानाम्

(घ) चभुः                               -       इन्द्रः

(ङ) उत्पाट्य                         -       भूपतिः

(ङ) महीपालः                        -       निष्कास्य

उत्तर –

(क) शैलानाम्                        -       पर्वतानाम्

(ख) शक्रः                             -       इन्द्रः

(ग) आत्मनः                          -       स्वस्य

(घ) चक्षुः                               -       नेत्रम्

(ङ) उत्पाट्य                         -       निष्कास्य

(ङ) महीपालः                        -       भूपतिः

 

 

 

6. अधोलिखितानि वाक्यानि कथाक्रमानुसारं लिखत -

(क) स वाल्यात् एव वृद्धोपसेवी, विनयशीलः शास्त्रपारङ्गतः च आसीत्।

(ख) राज्ञः दानशीलताम् आकण्यं देशान्तरेभ्योऽपि जनाः तं देशम् आयान्ति स्म।

(ग) कारुण्य-औदार्यादिसद्‌गुणोपेतः स नगरस्य समन्ततः धन-धान्यसमृद्धाः दानशाला: अकारयत्।

(घ) मम अर्थिनः तु धनलाभमात्रेण सन्तोषं भजन्ते।

(ङ) अथ कदाचित् दानशालासु विचरन् स राजा बहुचनलाभेन सन्तुष्टानाम् अर्थिनां विरलसङ्ख्यां विलोक्य अचिन्तयत् |

(च) जनकल्याणकर्मसु रतः असौ पुत्रवत् प्रजाः पालयति स्म।

(छ) तत्र अर्थिनां समूहः अन्न-पान-वसन-रजत-सुवर्णादिकानि अभीष्टानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत् ।

(ज) अथ एकदा भगवान् बोधिसत्त्वः बहुजन्मार्जितपुण्यफलैः शिवीनां राजा अभवत् ।

उत्तर -

(ज) अथ एकदा भगवान् बोधिसत्त्वः बहुजन्मार्जितपुण्यफलैः शिवीनां राजा अभवत् ।

(क) स वाल्यात् एव वृद्धोपसेवी, विनयशीलः शास्त्रपारङ्गतः च आसीत्।

(च) जनकल्याणकर्मसु रतः असौ पुत्रवत् प्रजाः पालयति स्म।

(ग) कारुण्य-औदार्यादिसद्‌गुणोपेतः स नगरस्य समन्ततः धन-धान्यसमृद्धाः दानशाला: अकारयत्।

(छ) तत्र अर्थिनां समूहः अन्न-पान-वसन-रजत-सुवर्णादिकानि अभीष्टानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत् ।

(ख) राज्ञः दानशीलताम् आकण्यं देशान्तरेभ्योऽपि जनाः तं देशम् आयान्ति स्म।

(ङ) अथ कदाचित् दानशालासु विचरन् स राजा बहुचनलाभेन सन्तुष्टानाम् अर्थिनां विरलसङ्ख्यां विलोक्य अचिन्तयत् |

(घ) मम अर्थिनः तु धनलाभमात्रेण सन्तोषं भजन्ते।

 

 

7. प्रसङ्गानुसारम् अर्थ चिनुत -

(क) राज्ञः दानशीलताम् आकर्ण्य जनाः तं देशम् आयान्ति स्म ।

(i) श्रुत्वा              (ii) मत्वा              (iii) प्राप्य

उत्तर – (i) श्रुत्वा

 

(ख) राज्ञः नेत्रदानार्थं निश्चयं ज्ञात्वा अमात्याः विषण्णाः भूत्वा अवदन्।

(i) विमुखाः          (ii) खिन्नाः          (iii) प्रसन्नाः

उत्तर – (ii) खिन्नाः

 

(ग) यदि भवान् प्रीतः, तदा त्वत्तः एकस्य चक्षुषः दानम् इच्छामि।

(i) श्रोत्रस्य           (ii) गात्रस्य           (iii) नेत्रस्य

उत्तर – (iii) नेत्रस्य

 

(घ) एकदा राजा सरोवरस्य समीपे विहरति ।

(i) तडागस्य                  (ii) नगरस्य                   (iii) नद्याः

उत्तर – (i) तडागस्य

 

( ङ) न अयं चिरं परिक्लेशम् अनुभवितुम् अर्हति।

(i) एषः                (ii) सः                 (iii) तत्

उत्तर – (i) एषः

 

(च) सकलं ब्रह्माण्ड व्याकुलं सन्जातम्।

(i) सम्पूर्णम्                   (ii) परिपूर्णम्                 (iii) गभीरम्

उत्तर - (i) सम्पूर्णम्

 

 

8. अध: केचन विग्रहाः दत्ताः । कोष्ठकात् चित्वा क्रमानुसारं समस्तपदानि लिखत-

        (वृद्धोपसेवी, विनयशीलः, धान्यसमृद्धाः, निर्बाधा, शक्रप्रभावेण, शास्त्रपारङ्गतः)

         समास-विग्रहाः                           -              समस्तपदानि

(क) निर्गता बाधा यस्याः सा                       -                .............................

(ख) धान्येन समृद्धाः                                 -                .............................

 (ग) विनयः शीलं यस्य सः                        -                .............................

(घ) वृद्धान् उपसेवितुं शीलं यस्य सः            -                .............................

(ङ) शक्रस्य प्रभावेण                                -                .............................

(च) शास्त्रेषु पारङ्गतः यः सः                     -                .............................

उत्तर –

         समास-विग्रहाः                           -              समस्तपदानि

(क) निर्गता बाधा यस्याः सा                       -                निर्बाधा

(ख) धान्येन समृद्धाः                                 -                धान्यसमृद्धाः

 (ग) विनयः शीलं यस्य सः                        -                विनयशीलः

(घ) वृद्धान् उपसेवितुं शीलं यस्य सः            -                वृद्धोपसेवी

(ङ) शक्रस्य प्रभावेण                                -                शक्रप्रभावेण

(च) शास्त्रेषु पारङ्गतः यः सः                     -                शास्त्रपारङ्गतः

 

 

 

9. अधोलिखितानां सूक्तिनाम् अधः सम्बद्धाः पाठान्तर्गतपङ्क्तयः लिख्यन्ताम् -

(क) न त्वहं कामये राज्यं न स्वर्गं नापुनर्भवम्।

उत्तर – नाहं स्वर्गं मोक्षं वा कामये |

(ख) हुतं च दत्तं च सदैव तिष्ठति।

उत्तर – निधानतां याति दीयमानम् |

(ग) क्षयम् आयाति सञ्चयात् ।

उत्तर – अदीयमानं निधनैकनिष्ठम् |

 

 

10. अधोलिखितानां वाक्यानां सम्मुखे दत्तेषु भावेषु उचित-भावस्य सम्मेलनं क्रिचताम् -

वाक्यानि                                          -      भावः

(क) असी पुत्रवत् प्रजाः पालयति स्म ।                          -       दानवीरता

(ख) सः नगरस्य समन्ततः दानशाला: अकारयत्।           -       दुःखम्

(ग) ममार्थिनस्तु धनलाभमात्रेण सन्तोषं लभन्ते ।             -       स्नेहः

(घ) राज्ञः नेत्रदाननिश्चयं ज्ञात्वा अमात्याः विषण्णाः जाताः।-       उदारता

(ङ) अहं भवते चक्षुर्द्वयमेव प्रयच्छामि।                            -       निराशा

उत्तर -

वाक्यानि                                          -      भावः

(क) असी पुत्रवत् प्रजाः पालयति स्म ।                          -      स्नेहः

(ख) सः नगरस्य समन्ततः दानशाला: अकारयत्।           -      उदारता

(ग) ममार्थिनस्तु धनलाभमात्रेण सन्तोषं लभन्ते ।             -      निराशा

(घ) राज्ञः नेत्रदाननिश्चयं ज्ञात्वा अमात्याः विषण्णाः जाताः।-      दुःखम्

(ङ) अहं भवते चक्षुर्द्वयमेव प्रयच्छामि।                            -      दानवीरता