10_भारतीयं विज्ञानम्

 

अभ्यासः प्रश्नः – भारतीयं विज्ञानम्

1. निम्नलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि एकपदेन लिखत -

(क) स्वातिनामकः मुनिः कया पीडितः अभवत् ?

उत्तर – पिपासया

(ख) मुनिना कीदृशः शब्दः श्रुतः ?

उत्तर – आह्लादकरः

(ग) मुनिः किं विस्मृत्य वेगेन आश्रमम् आगतवान् ?

उत्तर – तृषाकुलताम् 

(घ) मुनिना यत् सङ्गीतसाधनं निर्मितम् तस्य किं नाम ?

उत्तर – मृदङ्गः

(ङ) भरतमुनिना किं शास्त्रं विरचितम् ?

उत्तर – नाट्यशास्त्रम्

(च) रेखागणितस्य कः सिद्धान्तः शुल्वसूत्रेषु पूर्वमेव निरूपितः ?

उत्तर – पाइथोगोरस

(छ) कस्मिन् विश्वविद्यालये कृषिः, आयुर्वेदः, पशुविज्ञानम् आदयः विषयाः अध्याप्यन्ते स्म ?

उत्तर – नालन्दा

(ज) प्राचीना भारतीयविज्ञानपरम्परा कीदृशी आसीत् ?

उत्तर – अति उत्कृष्टा

(झ) 'सर्वे भवन्तु सुखिनः' इति कस्याः सभ्यतायाः मूलमन्त्रम् ?

उत्तर – भारतीयसभ्यतायाः

 

2. पूर्णवाक्येन संस्कृतभाषाया उत्तरत -

(क) स्वातिमुनिः किम् अन्विष्टवान् ?

उत्तर - स्वातिमुनिः सङ्गीतसाधनेषु प्रतिध्वनेः उत्पादनार्थं यः सूक्ष्मक्रम आवश्यकः तम्  अन्विष्टवान् |

(ख) प्राचीनभारतीयविज्ञानस्य पञ्चशाखानां नामानि लिखत।

उत्तर – भौतिकविज्ञानम्, जीवविज्ञानम् भूविज्ञानम्, खगोलविज्ञानम्, नक्षत्रविज्ञानम् च |

(ग) वृक्षाणां पर्णः काः क्रियाः क्रियन्ते ?

उत्तर – वृक्षाणां पर्णैः प्रकाशनिस्सारणप्रक्रिया, पर्णस्य अवान्तरभागाः, पर्णकेषु स्थितः प्लाज्मा, बीजनिर्माणमादयः क्रियाः क्रियन्ते |

(घ) बोधयनाचार्येण शुल्वसूत्रेषु किं निरूपितम् ?

उत्तर - बोधयनाचार्येण शुल्वसूत्रेषु “पाइथोगोरस” इति सिद्धान्तः निरूपितः |

(ङ) पञ्चविद्यानां नामानि लिखत।

उत्तर - पञ्चविद्यानां नामानि सन्ति – शब्दविद्या, शिल्पस्थानम्, आयुर्वेदः, हेतुविद्या आध्यात्मिकी विद्या च |

(च) प्राचीना भारतीयविज्ञानपरम्परा कीदृशी आसीत् ?

उत्तर - प्राचीना भारतीयविज्ञानपरम्परा अति उत्कृष्टा मानवीयमूल्ययुक्ता च आसीत् |

(छ) भारतीयसभ्यतायाः मूलमन्त्रः कः अस्ति ?

उत्तर - भारतीयसभ्यतायाः मूलमन्त्रः अस्ति – सर्वे भवन्तु सुखिनः |

 

3. स्थूलाक्षरपदानि उत्तराणि स्युः इति दृष्ट्या प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) जलमूलम् अन्विष्यता स्वातिमुनिना आह्लादकरः शब्दः श्रुतः ।

उत्तर – किम्

(ख) अग्रे गत्वा पर्वतात् पततः जलबिन्दून् अपश्यत् सः।

उत्तर – कस्मात्

(ग) जलबिन्दवः मधुरसङ्गीतं जनयन्ति स्म।

उत्तर – किम्

(घ) प्रतिध्वनिविज्ञानं विना सङ्गीतसाधनानां निर्माणम् असाध्यम्।

उत्तर – केषाम्

(ङ) विज्ञाने गभीराध्ययनं कृत्वा अस्माकं पूर्वजैः अभूतपूर्वाः सिद्धयः सम्प्राप्ताः ।

उत्तर – कस्मिन्

(च) वृक्षायुर्वेदः महर्षिपराशरेण विरचितः ।

उत्तर – केन

 

4. अधोलिखितान् प्रश्नान् यथानिर्देशम् उत्तरत-

(क) 'एकदा स्वातिनामकः मुनिः पिपासया पीडितोऽभवत्।' अत्र क्रियापदं किम् ?

उत्तर – अभवत् |

(ख) 'वृक्षायुर्वेदे वृक्षाणां पर्णैः क्रियमाणाः विविधाः क्रियाः वर्णिताः।' अत्र 'विविधाः' इति पदस्य किं विशेष्यपदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – क्रियाः |

(ग) 'प्रथमा शब्दविद्या तु व्याकरणस्य ज्ञानाय अभवत्।' अत्र विशेषणपदं किम् ?

उत्तर – प्रथमा |

(घ) 'सर्वे भवन्तु सुखिनः।' अत्र कर्तृपदं किम् ?

उत्तर – सर्वे |

(ङ) 'सः तृषाकुलतां विस्मृत्य वेगेन आश्रमम् आगतवान्।' अस्मिन् वाक्ये 'स्मृत्वा' इति पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – विस्मृत्य |

(च) 'सर्वे सन्तु निरामयाः' अस्मिन् वाक्ये 'रोगरहिताः' इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – निरामयाः |

 

5. कथाक्रमानुसारम् अधोलिखितानि वाक्यानि पुनः लिखत-

(क) सङ्गीतसाधनेषु प्रतिध्वनेः उत्पादनार्थं यः सूक्ष्मक्रमः आवश्यकः तम् अन्विष्टवान् सः ।

(ख) एकदा स्वातिनामकः मुनिः आसीत्।

(ग) तत्र पर्वतात् पतन्तः जलबिन्दवः शुष्कपर्णानाम् उपरि पतित्वा मधुरं सङ्गीतं जनयन्ति स्म।

(घ) सः पिपासया पीडितोऽभवत्।

(ङ) एवं यत् सङ्गीतसाधनं निर्मितवान् तस्य नाम मृदङ्ग इति।

(च) तं शब्दम् अनुसृत्य स अग्रे गतः ।

(छ) एतद् अवगत्य प्रेरितः स तृषाकुलतां विस्मृत्य वेगेन आश्रमम् आगतवान्।

उत्तर - 

(ख) एकदा स्वातिनामकः मुनिः आसीत्।

(घ) सः पिपासया पीडितोऽभवत्।

(च) तं शब्दम् अनुसृत्य स अग्रे गतः ।

(ग) तत्र पर्वतात् पतन्तः जलबिन्दवः शुष्कपर्णानाम् उपरि पतित्वा मधुरं सङ्गीतं जनयन्ति स्म।

(छ) एतद् अवगत्य प्रेरितः स तृषाकुलतां विस्मृत्य वेगेन आश्रमम् आगतवान्।

(क) सङ्गीतसाधनेषु प्रतिध्वनेः उत्पादनार्थं यः सूक्ष्मक्रमः आवश्यकः तम् अन्विष्टवान् सः ।

(ङ) एवं यत् सङ्गीतसाधनं निर्मितवान् तस्य नाम मृदङ्ग इति।

 

6 . विशेषण-विशेष्याणां मेलनं कृत्वा लिखत-

विशेषणानि                                विशेष्याणि

(क) मधुरम्                                    (i) परम्परा

(ख) आह्लादकरः                             (ii) सर्वे

(ग) अत्युत्कृष्टा                                (iii) क्रियाः

(घ) विविधाः                                  (iv) सङ्गीतम्

(ङ) सुखिनः                                   (v) शब्दः

उत्तर -      

विशेषणानि                                विशेष्याणि

(क) मधुरम्                                    (iv) सङ्गीतम्

(ख) आह्लादकरः                             (v) शब्दः

(ग) अत्युत्कृष्टा                                (i) परम्परा

(घ) विविधाः                                  (iii) क्रियाः

(ङ) सुखिनः                                   (ii) सर्वे

 

 

7. अधोलिखितविद्यानां विषयैः सह मेलनं कृत्वा लिखत-

(क) हेतुविद्या                               (i) व्याकरणम्

(ख) शिल्पस्थानम्                        (ii) न्यायादिदर्शनम्         

(ग) आध्यात्मिकी                         (iii) यन्त्रनिर्माणविधिः                         

(घ) आयुर्वेदः                               (iv) जीवनदर्शनम्

(ङ) शब्दविद्या                              (v) शरीरक्षा

उत्तर -

(क) हेतुविद्या                                  (ii) न्यायादिदर्शनम्

(ख) शिल्पस्थानम्                           (iii) यन्त्रनिर्माणविधिः                 

(ग) आध्यात्मिकी                            (iv) जीवनदर्शनम्                 

(घ) आयुर्वेदः                                  (v) शरीरक्षा

(ङ) शब्दविद्या                                (i) व्याकरणम्