3_रमणीया हि सृष्टिः एषा

 

अभ्यासः प्रश्नः - रमणीया हि सृष्टिः एषा

1. अधोलिखितान् प्रश्नान् 'आम्' अथवा 'नहि' माध्यमेन उत्तरत-

(क) किं 'का का' इति राजहंसस्य ध्वनिः ?

उत्तर – नहि |

(ख) किं काकः मेध्यम् अमेध्यं वा सर्वमेव भक्षयति ?

उत्तर – आम् |

(ग) किं कुक्कुटाः नगरेषु सर्वत्र सुलभाः एव ?

उत्तर – नहि |

(घ) किं राजहंसी श्लोकद्वयं पठति ?

उत्तर – नहि |

(ङ) किं बकः श्वेतः भवति ?

उत्तर – आम् |

(च) किं वर्षाणाम् अभिनन्दनं बकः करोति ?

उत्तर – आम् |

(छ) किं मयूरः एव अस्माकं राष्ट्रपक्षी ?

उत्तर - आम् |

(ज) किं मयूरः क्रोधेन प्रविशति ?

उत्तर - आम् |

(झ) किं कोकिलः एव मधुमासे आम्रवृक्षे स्थित्वा गायति ?

उत्तर - आम् |

(ञ) किं राजहंसः एव नीरक्षीरविवेकी मन्यते ?

उत्तर – आम् |

 

 

2. अधोलिखितप्रश्नान् पूर्णवाक्येन उत्तरत -

(क) राजहंसः राजहंसी च काकध्वनिं कस्यां वेलायां शृणुतः ?

उत्तर - राजहंसः राजहंसी च काकध्वनिं प्रभातवेलायां शृणुतः |

(ख) मयूरः केन पक्षिराजः कृतः ?

उत्तर - मयूरः विधात्रा पक्षिराजः कृतः |

(ग) कोकिलः कुत्र स्थित्वा पञ्चमस्वरेण गायति ?

उत्तर - कोकिलः आम्रवृक्षे स्थित्वा पञ्चमस्वरेण गायति |

(घ) मातरः शिशून् किं कथयन्ति ?

उत्तर - मातरः शिशून् कथयन्ति यत् – अनृतं वदसि चेत काकः दशेत् |

(ङ) केषाम् ऐक्यं जगत्प्रसिद्धम् ?

उत्तर – काकानाम् ऐक्यं जगत्प्रसिद्धम् |

(च) काकपिकयोः भेदः कदा ज्ञायते ?

उत्तर - काकपिकयोः भेदः वसन्तसमये ज्ञायते |

(छ) कीदृशी सृष्टिः एषा ?

उत्तर – रमणीया सृष्टिः एषा |

(ज) केन समयः वृथा न यापयितव्यः ?

उत्तर – कलहेन समयः वृथा न यापयितव्यः |

 

 

3. अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदम् आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) नेपथ्ये काकध्वनिः श्रूयते ।

उत्तर – कुत्र |

(ख) काकः प्रभाते 'का का' ध्वनिना सुप्तान् प्रबोधयति ।

उत्तर – कान् |

(ग) मयूरस्य पिच्छानां सौन्दर्यम् अद्भुतम् अस्ति।

उत्तर – केषाम् |

(घ) बकः मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयति ।

उत्तर – कथम् |

(ङ) जगत्पतेः एषा सृष्टिः रमणीया अस्ति।

उत्तर – कीदृशी |

(च) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।

उत्तर – कस्याः |

(छ) आयुषः एकः अपि क्षणः स्वर्णकोटिकैः न लभ्यते।

उत्तर – कस्य |

(ज) हंसः वर्षौं तु मानसं पलायते।

उत्तर – कदा |

 

 

4. यथानिर्देशम् उत्तरत -

(क) 'जनाः प्रियस्य आगमनसङ्केतं मत्वा हष्यन्ति।' अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम् अस्ति ?

उत्तर – जनाः |

(ख) 'अलम् अलं मिथः कलहेन।' वाक्येऽस्मिन् 'परस्परम्' इति पदस्य किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – मिथः |

(ग) 'आपत्काले सरांसि त्यक्त्वा दूरं व्रजसि।' वाक्येऽस्मिन् किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – व्रजसि |

(घ) 'सत्यम' इति परस्य किं विलोमपतं पाते प्रबक्ता ?

उत्तर – अनृतम् |

(ङ) 'दुग्धधवलाः' इति विशेषणपदस्य किं विशेष्यपदं पाठे प्रयुक्तम् ?

उत्तर – पक्षाः |

(च) 'पिच्छानाम्' इति पदस्य विशेषणपदं पाठात् चित्वा लिखत ।

उत्तर – चारुवर्तुलचन्द्रिकाशोभितानाम् |

(छ) 'विचित्रा खलु दैवगतिः।' अत्र विशेष्यपदं किम् अस्ति ?

उत्तर – दैवगतिः |

 

 

5. अधोलिखितपदानां समुचितं पर्यायपदं पाठात् चित्वा लिखत-

(क) असत्यम्

(ख) शरीरम्

(ग) गृहीत्वा

(घ) प्रात: कालः

(ङ) प्रसीदन्ति

उत्तर –

(क) असत्यम्           -       अनृतम्

(ख) शरीरम्             -       गात्रम्

(ग) गृहीत्वा              -       अधिगृह्य

(घ) प्रात: कालः        -       प्रभातवेला

(ङ) प्रसीदन्ति          -      हृष्यन्ति

 

 

6. अत्र उदाहरणम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा (क) राजहंसी राजहंसं कथयति यत् काकस्य कर्म अपि कृष्णम्।

(ख) काकः .............. कथयति यत् यदि सः (काकः) कृष्णवर्णः तर्हि श्रीरामस्य वर्णः कीदृशः ?

(ग) राजहंसः .............. कथयति यत् एतत् कार्यं तु कुक्कुटोऽपि करोति।

(घ ) बकः .............. कथयति यत् तस्य किं महत्त्वम् ?

(ङ) मयूरः .............. कथयति यत् तस्य ध्यानावस्थां को न जानाति ?

(च) कोकिलः .............. कथयति यत् अलम् 'अतिविकत्थनेन' ।

(छ) काकः .............. कथयति यत् सः एव करुणापरः पक्षिसम्राट् !

उत्तर –

(क) राजहंसी राजहंसं कथयति यत् काकस्य कर्म अपि कृष्णम्।

(ख) काकः राजहंसी कथयति यत् यदि सः (काकः) कृष्णवर्णः तर्हि श्रीरामस्य वर्णः कीदृशः ?

(ग) राजहंसः काकं कथयति यत् एतत् कार्यं तु कुक्कुटोऽपि करोति।

(घ ) बकः राजहंसं कथयति यत् तस्य किं महत्त्वम् ?

(ङ) मयूरः बकं कथयति यत् तस्य ध्यानावस्थां को न जानाति ?

(च) कोकिलः मयूरं कथयति यत् अलम् 'अतिविकत्थनेन' ।

(छ) काकः कोकिलं कथयति यत् सः एव करुणापरः पक्षिसम्राट् !

 

 

7. अधोलिखितेषु वाक्येषु समुचितं पदं लिखत-

यथा (क) राजहंसः काकस्य ध्वनिं श्रुत्वा व्याकुलः भवति।

(ख) काकः .............. कथनं श्रुत्वा तु क्रुद्धः भवति परं .............. वचनं श्रुत्वा विहसति ।

(ग) राजहंसी .............. वचनं श्रुत्वा तं 'वाचाल' इति कथयति।

(घ) मयूरः ..............वचांसि श्रुत्वा प्रविशति ।

(ङ) कोकिलः .............. वाचांसि श्रुत्वा प्रविशति।

(च) अन्ते .............. प्रविशति ।

उत्तर –

यथा (क) राजहंसः काकस्य ध्वनिं श्रुत्वा व्याकुलः भवति।

(ख) काकः ....राजहंस्याः.... कथनं श्रुत्वा तु क्रुद्धः भवति परं .....राजहंसस्य... वचनं श्रुत्वा विहसति ।

(ग) राजहंसी ....काकस्य..... वचनं श्रुत्वा तं 'वाचाल' इति कथयति।

(घ) मयूरः .....बकस्य.....वचांसि श्रुत्वा प्रविशति ।

(ङ) कोकिलः .....मयूरस्य...... वाचांसि श्रुत्वा प्रविशति।

(च) अन्ते ....प्रकृतिमाता........ प्रविशति ।

 

8. पाठगतश्लोकानां भावस्पष्टीकरणम् उचितपदैः कुरुत-

(क) यदि .............. चञ्चुदेशे माणिक्यरत्नम् अपि भवेत् तथापि सः ............... न मन्यते अपितु ............. एव। एवमेव यदि .............. पक्षाः मणिभिः ग्रथिताः भवेयुः तथापि सः ............ एव न ................ |

(ख) हंसः श्वेतवर्णः बकस्य अपि च वर्णः ............ एव। अतः बकहंसयोः वर्णदृष्ट्या कोऽपि न भेदः परं ................ एव विवेकशीलः मन्यते न तु ................ |

(ग) काकस्य वर्णः कृष्णः ...................... अपि वर्णः ....................... । एतयोः भेदः तु .................. एव ज्ञायते यत् काकः .............. पिकः च पिकः अस्ति।

उत्तर –

(क) यदि .....काकस्य.... चञ्चुदेशे माणिक्यरत्नम् अपि भवेत् तथापि सः ....राजहंसः....... न मन्यते अपितु .....काकः.... एव। एवमेव यदि ....काकस्य....... पक्षाः मणिभिः ग्रथिताः भवेयुः तथापि सः ..... काकः....... एव न ...... राजहंसः....... |

(ख) हंसः श्वेतवर्णः बकस्य अपि च वर्णः ...श्वेत..... एव। अतः बकहंसयोः वर्णदृष्ट्या कोऽपि न भेदः परं .......हंसः......... एव विवेकशीलः मन्यते न तु ......बकः.......... |

(ग) काकस्य वर्णः कृष्णः .........पिकस्य........ अपि वर्णः .........कृष्णः........... । एतयोः भेदः तु ....वसन्तकाले...... एव ज्ञायते यत् काकः .....काकः....... पिकः च पिकः अस्ति।

 

 

9. निम्नलिखितकथनेषु स्थूलानि सर्वनामपदानि 'कस्मै प्रयुक्तानि' इति लिखत -

           कथनानि                                               कस्मै प्रयुक्तं सर्वनामपदम्

यथा- सर्वथा जागरूकः अहम्।                                     काकाय

(क) सरस्तीरे विहरति मयि ।                                       ..................

(ख) कथं माम् अधिक्षिपसि ?                                      ...................

(ग) अहम एव हे अभिनन्दनं करोमि ।                             ...................

(घ) मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना |                               ....................

(ङ) अहं पञ्चमस्वरेण गायामि |                                   ....................

(च) अहमेव सर्वशिरोमणिः |                                        ....................

(छ) सर्वैः एव मे शोभा |                                              ....................

(ज) अहमेव नीरक्षीरविवेकी |                                       ....................

उत्तर -

           कथनानि                                              कस्मै प्रयुक्तं सर्वनामपदम्

यथा- सर्वथा जागरूकः अहम्।                                     काकाय

(क) सरस्तीरे विहरति मयि ।                                       राजहंसाय

(ख) कथं माम् अधिक्षिपसि ?                                      बकाय

(ग) अहम एव हे अभिनन्दनं करोमि ।                             बकाय

(घ) मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना |                               मयूराय

(ङ) अहं पञ्चमस्वरेण गायामि |                                   कोकिलाय

(च) अहमेव सर्वशिरोमणिः |                                        बकाय

(छ) सर्वैः एव मे शोभा |                                              प्रकृत्यै

(ज) अहमेव नीरक्षीरविवेकी |                                       राजहंसाय

 

 

10. केन कथितानि एतानि कथनानि ?

             कथनानि                                                                    वक्ता

(क) अहं तु अतीव कर्तव्यपरायणः।                                                 ........................

(ख) नीरक्षीरविवेके तु हंसो हंसः बको नकः।                                     ........................

(ग) दुग्धधवलाः मे पक्षाः।                                                             ........................

(घ) अहमेव सर्वशिरोमणिः ।                                                          ........................

(ङ) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते यथासमयम्।                                         ........................

उत्तर –

             कथनानि                                                                    वक्ता

(क) अहं तु अतीव कर्तव्यपरायणः।                                                ........काकः.......

(ख) नीरक्षीरविवेके तु हंसो हंसः बको नकः।                                     .......राजहंसः.....

(ग) दुग्धधवलाः मे पक्षाः।                                                            ........बकः.........

(घ) अहमेव सर्वशिरोमणिः ।                                                         .......बकः..........

(ङ) सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते यथासमयम्।                                       .....प्रकृतिमाता.....

 

 

 

11. अधोलिखितवाक्येषु समस्तपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत-

(क) राजहंसः हंसी च (सरसः तीर) .................. विहरतः वक्ता

(ख) तत्र (काकस्य ध्वनिः) .................. अपि श्रूयते ।

(ग) काकः (क्रोधेन सहितम्) .................. प्रविशति ।

(घ) काकः आत्मानं (सत्यं प्रियं यस्य तम्) .................. कथयति ।

 (ङ) काकस्य चञ्चुदेशे (माणिक्यानि च रत्नानि च तेषां समाहारः) .................. भवेत् तथापि सः राजहंसः न भवति ।

(च) बकः (स्थिता प्रज्ञा यस्य सः) .................. इव जले बहुकालपर्यन्तं तिष्ठति ।

(छ) (समयम् अनतिक्रम्य) .................. सर्वेषां महत्त्वं विद्यते ।

उत्तर –

(क) राजहंसः हंसी च (सरसः तीर) .....सरस्तीरे........ विहरतः वक्ता

(ख) तत्र (काकस्य ध्वनिः) .......काकध्वनिः........... अपि श्रूयते ।

(ग) काकः (क्रोधेन सहितम्) ........सक्रोधम्.......... प्रविशति ।

(घ) काकः आत्मानं (सत्यं प्रियं यस्य तम्) ........सत्यप्रियम्........ कथयति ।

 (ङ) काकस्य चञ्चुदेशे (माणिक्यानि च रत्नानि च तेषां समाहारः) .......माणिक्यरत्नम्...... भवेत् तथापि सः राजहंसः न भवति ।

(च) बकः (स्थिता प्रज्ञा यस्य सः) .........स्थितप्रज्ञः....... इव जले बहुकालपर्यन्तं तिष्ठति ।

(छ) (समयम् अनतिक्रम्य) .........यथासमयम्......... सर्वेषां महत्त्वं विद्यते ।

 

 

12. अधोलिखितवाक्येषु स्थूलाक्षरपदानां प्रसङ्गानुसारम् उचितम् अर्थ चित्वा लिखत-

(क) मेध्यम् अमेध्यं सर्वमेव भक्षयति ।

(i) मेधाविनम् (ii) अभक्षणीयम् (iii) विशुद्धम्

उत्तर – (iii) विशुद्धम्

 

(ख) अस्माकम् ऐक्यं तु जगत्प्रसिद्धम्।

 (i) एकता (ii) भिन्नता (iii) क्रूरता (ग) काकस

उत्तर – (i) एकता

 

 

(ग) काकस्य गात्रं यदि काञ्चनस्य ।

(i) गोत्रम्              (ii) कुटुम्बम्                  (iii) शरीरम्

उत्तर – (iii) शरीरम्

 

(घ) आपत्काले सरांसि त्यक्त्वा दूरं व्रजसि ।

(i) वदसि                      (ii) भजसि                    (iii) गच्छसि

उत्तर – (iii) गच्छसि

 

(ङ) बकः मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयति ।

(i) गृहीत्वा                    (ii) खादित्वा                 (iii) त्यक्त्वा

उत्तर – (i) गृहीत्वा