1_वाङ्मयं तपः

 

अभ्यासः प्रश्नः - प्रथमः पाठः * वाङ्मयं तपः

1. निम्नलिखितप्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन उत्तरत

(क) का अस्माकं सन्निधिं कुर्यात् ?

उत्तर – शारदा

(ख) कोशः कथम् अस्ति ?

उत्तर – अपूर्वः

(ग) सत्यसमं किम् अस्ति ?

उत्तर – तपः

(घ) कीदृशी वाणी पुरुषं प्रह्लादयति ?

उत्तर – मधुरभाषिणी

(ङ) पाठकानां कति गुणाः श्लोके वर्णिताः ?

उत्तर – षट्

(च) स्वस्य मेधया कः पादम् आदत्ते ?

उत्तर – शिष्यः

 

 

2. अधोलिखितप्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत -

(क) भारत्याः कोशः कीदृशः विद्यते ?

उत्तर – भारत्याः कोशः अपूर्वः विद्यते | यः व्ययतः वृद्धिम् आयाति संचयात् च क्षयम् आयाति |

(ख) के पाठकाः गुणाः सन्ति ?

उत्तर – माधुर्यं, अक्षरव्यक्तिः, पदच्छेदः, सुस्वरः, धैर्यं लयसमर्थः च पाठकाः गुणाः सन्ति |

(ग) धियः गुणाः के के सन्ति ?

उत्तर – शुश्रूषा, श्रवणं, ग्रहणम्, धारणम्, ऊहः, अपोहः, अर्थविज्ञानम् तत्त्वज्ञानम् च धियः गुणाः सन्ति |

(घ) शिष्यः विद्यायाः अर्जनं कथं करोति ?

उत्तर – शिष्यः आचार्यात् पादं, स्वमेधया पादं, कालेन पादं सब्रह्मचारिभिः च पादम् अर्जनं करोति |  

(ङ) कीदृशी शारदा सन्निधिं क्रियात् ?

उत्तर – शारद-अम्भोज-वदना सर्वदा शारदा सन्निधिं क्रियात् |

(च) वाङ्मयं तपः किम् उच्यते ?

उत्तर – वाक्यम् अनुद्वेगकरम्, सत्यम्-प्रियहितं, स्वाध्याय-अभ्यसनं च वाङ्मयं तपः उच्यते |

 

 

3. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत -

(क) शारदा सर्वदा अस्माकं समीपे वसेत्।

उत्तर – का |

(ख) भारत्याः कोशः अपूर्वः।

उत्तर – कस्याः |

(ग) मधुरभाषिणी वाणी पुरुषं प्रह्लादयति ।

उत्तर – कम् |

(घ) पाठकस्य षट् गुणाः सन्ति ।

उत्तर – कति |

(ङ) सत्येन समं सुखं नास्ति।

उत्तर – केन |

(च) अनुद्वेगकरं वाक्यं वाङ्मयं तपः उच्यते ।

उत्तर –  कीदृशं |

(छ) रागस्य विलोमः त्यागः ।

उत्तर – कस्य |

 

 

4. अधोलिखितान् प्रश्नान् यथानिर्देशम् उत्तरत -

(क) 'अपूर्वः कोशोऽयं विद्यते तव भारति।' अत्र क्रियापदं किम् ?

उत्तर – विद्यते |

(ख) प्रथमे श्लाके कर्तृपदं किम् ?

उत्तर – शारदा |

(ग) 'शीतला छाया' अनयोः पदयोः विशेष्यपदं किम् ?

उत्तर – छाया |

(घ) 'उद्वेगकरम्' इति पदस्य विलोमपदं पाठात् चित्वा लिखत।

उत्तर – अनुद्वेकरम् |

(ङ) 'शुश्रूषा श्रवणं चैव ग्रहणं धारणं तथा।' अस्मिन् वाक्ये 'श्रोतुम् इच्छा' इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम् ?

उत्तर – शुश्रूषा |

(च) 'व्ययतः' इति पदस्य विलोमपदं पाठात् चित्वा लिखत।

उत्तर – संचयात् |

 

 

5. स्तम्भद्वये लिखितानां समानार्थकशब्दानां समुचितं मेलनं कृत्वा लिखत -

(क) शुश्रूषा                            -                चतुर्थांशम्

(ख) ऊहः                             -                निवासम्

(ग) अपोहः                            -                मुखम्

(घ) पादम्                             -                वाणी

(ङ) सन्निधिम्                       -                श्रोतुमिच्छा

(च) वदनम्                            -                सरस्वती

(छ) वाक                               -                पक्षे तर्कः

(ज) भारती                            -                शङ्कानिवारणम्

उत्तर –

(क) शुश्रूषा                        -              श्रोतुमिच्छा

(ख) ऊहः                         -              पक्षे तर्कः

(ग) अपोहः                        -              शङ्कानिवारणम्

(घ) पादम्                         -              चतुर्थांशम्

(ङ) सन्निधिम्                    -              निवासम्

(च) वदनम्                        -              मुखम्

(छ) वाक्                           -              वाणी

(ज) भारती                        -              सरस्वती

 

 

6. अत्र पठितेभ्यः श्लोकेभ्यः कानिचित् पदानि सन्ति। तेषां विशेषणानि अधः मञ्जूषायां दत्तानि । ततः उपयुक्तं विशेषणं चित्वा विशेष्येण सह योजयित्वा लिखत -

..................................... वाणी              .................................. सलिलम्

..................................... छाया              .................................. तपः

..................................... शारदा            .................................. कोशः

..................................... चक्षुः              .................................. वाक्यम्

(मञ्जूषा - शीतला, वाङ्मयम्, शीतलम्, विद्यासमम्, अपूर्वः, प्रियहितम्, सर्वदा, मधुरभाषिणी)

उत्तर –

......... मधुरभाषिणी.......... वाणी               ........... शीतलम्.......... सलिलम्

............ शीतला.............. छाया              ............वाङ्मयम्........... तपः

........... सर्वदा................. शारदा            ............ अपूर्वः............ कोशः

........... विद्यासमम्........... चक्षुः               .......... प्रियहितम्...........वाक्यम्

 

 

7. समानभावमयीः पङ्क्तिः योजयत -

यथा (i) नास्ति विद्यासमं चक्षुः ।          -       (क) मुखकमले निवासं कुर्यात्।                 (i) ग

(ii) व्ययतः वृद्धिमायाति ।                  -       (ख) वाङ्माधुर्यात् नान्यदस्ति प्रियत्वम्। (ii) ..... 

(iii) वदनाम्बुजे सन्निधिं क्रियात्।        -       (ग) सर्वस्य लोचनं शास्त्रम् ।                 (iii) .....

(iv) मधुरभाषिणी वाणी पुरुषं प्रह्लादयति।   -  (घ) शिक्ष्यते सहपाठिभिः।                 (iv) .....

(v) पादं सब्रह्मचारिभिः                     -       (ङ) दत्ता भवति विस्तृता ।                 (v) ......

उत्तर –

(i) नास्ति विद्यासमं चक्षुः ।                 -       (ग) सर्वस्य लोचनं शास्त्रम् ।              

(ii) व्ययतः वृद्धिमायाति ।                  -       (ङ) दत्ता भवति विस्तृता ।

(iii) वदनाम्बुजे सन्निधिं क्रियात्।        -       (क) मुखकमले निवासं कुर्यात्।              

(iv) मधुरभाषिणी वाणी पुरुषं प्रह्लादयति।   -  (ख) वाङ्माधुर्यात् नान्यदस्ति प्रियत्वम्।   

(v) पादं सब्रह्मचारिभिः                     -       (घ) शिक्ष्यते सहपाठिभिः।       

 

 

8. रेखाचित्रं पूरयत -

 

     उत्तर –  2 -  स्वमेधया                  3 -  कालेन             4-  सब्रह्मचारिभिः                  

   

 

उत्तर - 2- अक्षरव्यक्तिः

3-  पदच्छेदः

4-  सुस्वरः

5-  धैर्यम्

6-  लयसमर्थम्

उत्तर –

2- श्रवणम्

3- ग्रहणम्

4-  धारणम्

7-  अर्थविज्ञानम्

 

 

9. वाक्यांशं पूरयत-

(क) व्ययतः वृद्धिमायाति

उत्तर – क्षयमायाति संचयात् |

(ख) नास्ति रागसमं दुःखम्

उत्तर – नास्ति त्यागसमं सुखम् |

(ग) नास्ति नास्ति विद्यासमं चक्षुः

उत्तर – नास्ति सत्यसमं तपः |

(घ) आचार्यात्पादमादत्ते

उत्तर – पादं शिष्यः सवमेधया |

 

 

10. श्लोकमाश्रित्य समुचितक्रमेण अन्वयं पूरयत -

(क) हे भारति! तव अयम् कोशः कः अपि ........................... विद्यते। (अयम्) व्ययतः वृद्धिम्   

      ............................ सञ्चयात् च .................................... आयाति ।

(ख) विद्यासमम् ............................ न अस्ति, सत्यसमम् तपः न ........................., रागसमम्   

      ................................... न अस्ति ...................................... सुखम् न अस्ति।

(ग) यत् वाक्यम् ................................ सत्यम् .......................... च (तथा) स्वाध्याय-

     अभ्यसनम् च एव .......................................... तपः उच्यते।

उत्तर –

(क) हे भारति! तव अयम् कोशः कः अपि .........अपूर्वः.................. विद्यते। (अयम्) व्ययतः वृद्धिम् ........आयाति................ सञ्चयात् च ............क्षयम्.......... आयाति ।

(ख) विद्यासमम् .......चक्षुः........... न अस्ति, सत्यसमम् तपः न .......अस्ति........., रागसमम्   

      ..........दुःखम्........... न अस्ति ........त्यागसमं........... सुखम् न अस्ति।

(ग) यत् वाक्यम् ........अनुद्वेकरम्........... सत्यम् .......प्रियहितम्......... च (तथा) स्वाध्याय-

     अभ्यसनम् च एव .........वाङ्मयम्........... तपः उच्यते।

 

 

11. अधोलिखितपङ्क्तिषु स्थूलाक्षरपदानां प्रसङ्गानुसारं शुद्धम् अर्थ चिनुत -

(क) स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तपः उच्यते।

 (i) साहित्यम्                (ii) वाचिकम्                          (iii) मनोमयम्

उत्तर – (ii) वाचिकम्

 

(ख) आचार्यात् पादम् आदत्ते ।

(i) श्लोकस्य पङ्क्तिम्              (ii) चरणम्                    (iii) चतुर्थांशम्

उत्तर – (iii) चतुर्थांशम्

 

 (ग) माधुर्यम् अक्षरव्यक्तिः पदच्छेदस्तु सुस्वरः ।

 (i) शर्करायुक्तम्             (ii) कोमलतया वर्णोच्चारणम्             (iii) मधुरतायाः अभावः

उत्तर –  (ii) कोमलतया वर्णोच्चारणम्

 

(घ) सर्वदा सर्वदाऽस्माकं सन्निधिं सन्निधिं क्रियात्।

(i) सर्वं ददाति इति                  (ii) सर्वाधिका                        (iii) सर्वं वदति इति

उत्तर – (i) सर्वं ददाति इति

 

 

12. रेखाङ्कित्तपदानां समस्तपदं विग्रहं वा लिखत -

(क) नास्ति विद्यासमं चक्षुः ।

उत्तर – विद्यया समम् |

(ख) नास्ति त्यागेन समं सुखम्।

उत्तर – त्यागसमम् |

(ग) न तथा शीतलसलिलं पुरुषं प्रह्लादयति ।

उत्तर – शीतलं च तत् सलिलम् |

(घ) न चन्दनस्य रसः मानवं तथा तर्पयति ।

उत्तर – चन्दनरसः |

(ङ) सर्वदा शारदा अस्माकं सन्निधिं क्रियात् ।

उत्तर – सर्वं ददाति इति |

(च) शारदाम्भोजम् इव वदनं यस्याः सा अस्माकं वदनाम्बुजे सन्निधिं क्रियात् ।

उत्तर – शारदाम्भोजवदना |

(छ) अनुद्वेगकरं वाक्यं वाङ्मयं तपः उच्यते।

उत्तर – न उद्वेकरम् इति |

 

13. पठितः पाठः । इदानीं क्रीडामः। सर्वे छात्राः वर्गद्वये विभक्ताः स्युः। वाल्मीकिवर्गः व्यासवर्गश्च । वाल्मीकिवर्गात् एकः छात्रः प्रश्नं पृच्छति व्यासवर्गात् च कश्चित् उत्तरति । पुनश्च व्यासवर्गात् प्रश्नः पृच्छ्यते वाल्मीकिवर्गात् उत्तरं दीयते। शिक्षकः अङ्कप्रदानं करोति । सर्वाधिकान् अङ्कान् लभमानः वर्गः विजेता घोष्यते ।

               वाल्मीकिवर्गः                                                     व्यासवर्गः

(क) 'अम्भोजः' इति शब्दस्य पर्यायः कः ?                     ............................................

(ख) ................................................                     'शरत्कालीन' इति कस्य अर्थः ?

(ग) सरस्वत्याः कोशः कथं वर्धते ?                               ............................................

(घ) .................................................                     कया समं चक्षुर्न विद्यते ?

(ङ) कीदृशी वाणी पुरुषं प्रसन्नं करोति ?                       ..............................................

(च) .................................................                     शारदा सर्वदा कुत्र निवसेत् ?

(छ) उद्वेगकरम् इत्यस्य कः विलोमः ?                           .............................................

(ज) .................................................                     सप्तमे श्लोके 'चतुर्थांशः' कस्य अर्थः ?

(झ) 'ऊहः' शब्दस्य कः विलोमः ?                                ............................................

(ञ) ...............................................                       बुद्धेः प्रथमः गुणः कः ?

उत्तर -     

               वाल्मीकिवर्गः                                                     व्यासवर्गः

(क) 'अम्भोजः' इति शब्दस्य पर्यायः कः ?                     .............अम्बुजः / नीरजः.........

(ख) ..............शारद......................                          'शरत्कालीन' इति कस्य अर्थः ?

(ग) सरस्वत्याः कोशः कथं वर्धते ?                               ..............व्ययतः.................

(घ) ............विद्यया समम्................                         कया समं चक्षुर्न विद्यते ?

(ङ) कीदृशी वाणी पुरुषं प्रसन्नं करोति ?                       ........मधुरभाषिणी वाणी.........

(च) ........अस्माकं वदनाम्बुजे............                        शारदा सर्वदा कुत्र निवसेत् ?

(छ) उद्वेगकरम् इत्यस्य कः विलोमः ?                           .........अनुद्वेकरम्...........

(ज) ............पादम्.................                                  सप्तमे श्लोके 'चतुर्थांशः' कस्य अर्थः ?

(झ) 'ऊहः' शब्दस्य कः विलोमः ?                                .............अपोहः............

(ञ) ...........शुश्रूषा...........                                         बुद्धेः प्रथमः गुणः कः ?