06 - क्रीडाम वयं श्लोकान्त्याक्षरीम्

 

अभ्यास कार्यम्

1. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखन्तु -

(क) विद्याहीनाः कीदृशाः किंशुकाः इव न शोभन्ते ?

उत्तरम् -  निर्गन्धाः 

 

(ख) धीमतां कालः कथं गच्छति ?

उत्तरम् -  काव्यशास्त्रविनोदेन 

 

(ग) केषां कालः निद्रया कलहेन वा गच्छति ?

उत्तरम् -   मूर्खाणाम् 

 

(घ) खलस्य विद्या किमर्थम् ?

उत्तरम् - विवादाय 

 

(ङ) सज्जनस्य विद्या किमर्थम् ?

उत्तरम् -   ज्ञानाय 

 

(च) चन्द्रः केषां भूषणम् अस्ति ?

उत्तरम् - ताराणाम्  

 

(छ) सर्वधनप्रधानं किम् ?

उत्तरम् -   विद्याधनम् 

 

 

२. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु -

(क) निर्गन्धाः किंशुकाः इव के न शोभन्ते ?

उत्तरम् - निर्गन्धाः किंशुकाः इव विद्याहीनाः न शोभन्ते ।

 

(ख) मूर्खाणां कालः कथं गच्छति ?

उत्तरम् - मूर्खाणां कालः व्यसनेन, निद्रया, कलहेन वा गच्छति ।

 

(ग) दुर्जनः विद्यायाः धनस्य शक्तेः च उपयोगं कथं करोति ?

उत्तरम् - दुर्जनः विद्यायाः उपयोगं विवादाय, धनस्य उपयोगं मदाय, शक्तेः उपयोगं परेषाम् पीडनाय च करोति ।

 

(घ) कीदृशाः मनुष्याः भुवि भारभूताः भवन्ति ?

उत्तरम् - ये मनुष्याः न विद्यां, न तपो, न दानं, न ज्ञानं, न शीलं, न गुणं, न धर्मं च जानन्ति, ते भुवि भारभूताः भवन्ति ।

 

(ङ) शनैः शनैः कानि साधनीयानि ?

उत्तरम् - शनैः शनैः विद्या, वित्तं, गिरिषु आरोहणं, पञ्चैतानि च साधनीयानि ।

 

 

 

३. उचितान् वाक्यांशान् परस्परं संयोजयन्तु –

उत्तरम् -        (क)                                               (ख)

तदा वृत्तिश्च कीर्तिश्च                      -        यदा विद्या भवेत्तव

खलस्य साधोर्विपरीतमेतत्             -        ज्ञानाय दानाय च रक्षणाय

शनैर्विद्या शनैर्वित्तं                       -        पञ्चैतानि शनैः शनैः

विद्याहीना न शोभन्ते                    -        निर्गन्धा इव किंशुकाः

न चोरहार्यं न च राजहार्यम्              -        न भातृभाज्यं न च भारकारि

विद्या राजसु पूज्यते                     -        न हि धनम्

अतो धर्मार्थमोक्षेभ्यः                     -        विद्याभ्यासं समाचरेत्

 

 

 

४. उदाहरणानुसारम् अधः रेखाङ्कितानि पदानि आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु -

उत्तरम् -

(क) राजा पृथिव्याः भूषणं भवति ।              -       राजा कस्याः भूषणं भवति ?

 

(ख) साधोः विद्या ज्ञानाय भवति ।              -        कस्य विद्या ज्ञानाय भवति ?

 

(ग) विद्या गुरूणां गुरुः ।                          -       विद्या केषाम् गुरुः ?

 

(घ) ते मर्त्यलोके भुवि भारभूताः भवन्ति ।      -       ते मर्त्यलोके भुवि कीदृशाः भवन्ति ?

 

(ङ) विद्याहीनाः न शोभन्ते ।                     -        के न शोभन्ते ?

 

(च) सर्वस्य लोचनं शास्त्रम् ।                     -       सर्वस्य लोचनं किम् ?

 

(छ) विद्या राजसु पूज्यते ।                       -        विद्या कुत्र पूज्यते ?

 

(ज) काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् । -    केन कालो गच्छति धीमताम् ?

 

 

 

 

५. मञ्जूषातः समुचितानि पदानि स्वीकृत्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु –

         ( रक्षणाय, मदाय, विवादाय, परिपीडनाय, ज्ञानाय, दानाय )

  उत्तरम् -

सज्जनस्य             -                         दुर्जनस्य

शक्तिः  -       रक्षणाय                 -       शक्तिः  -       मदाय

विद्या   -       ज्ञानाय                  -       विद्या      -     विवादाय

धनम्   -       दानाय                  -       धनम्      -     परिपीडनाय

 

 

 

६. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां विभक्तिं वचनं च

उत्तरम् -      

यथा – ताराणाम्                –       षष्ठी विभक्तिः           -       बहुवचनम्

(क) विद्याम्             –       द्वितीया विभक्तिः       -       एकवचनम्

(ख) धनस्य             –       षष्ठी विभक्तिः           -       एकवचनम्

(ग) कलहेन             –       तृतीया विभक्तिः        -       एकवचनम्

(घ) नराणाम्            –       षष्ठी विभक्तिः           -       बहुवचनम्

(ङ) मर्त्यलोके          –       सप्तमी विभक्तिः         -       एकवचनम्

(च) ज्ञानाय             –       चतुर्थी विभक्तिः         -       एकवचनम्

(छ) राजसु              –       सप्तमी विभक्तिः         -       बहुवचनम्