भूकंपविभीषिका – प्रश्नोत्तराणि (bhukampavibhishika - Questions And Answers)

 भूकंपविभीषिका – प्रश्नोत्तराणि (bhukampavibhishika - Questions And Answers)

प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरं लिखत
(क) कस्य दारुण-विभीषिका गुर्जरक्षेत्रं ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती?
उत्तर:- (क) भूकम्पस्य

(ख) कीदृशानि भवनानि धाराशायीनि जातानि?
उत्तर:- (ख) बहुभूमिकानि

 

(ग) दुर्वार-जलधाराभिः किम् उपस्थितम्?
उत्तर:- (ग) महाप्लावनदृश्यम्

 

(घ) कस्य उपशमनस्य स्थिरोपायः नास्ति?
उत्तर:- (घ) भूकम्पस्य

 

(ङ) कीदृशाः प्राणिनः भूकम्पेन निहन्यन्ते?
उत्तर:- (ङ) विवशाः

 

 

प्रश्न 2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(क) समस्तराष्ट्र कीदृशे उल्लासे मग्नम् आसीत्?
उत्तर:- (क) समस्तराष्ट्र गणतन्त्र-दिवस-पर्वणि नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नम् आसीत्।

(ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः कः जनपदः आसीत्?
उत्तर:- (ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः भुजनगरं जनपदः आसीत्।

(ग) पृथिव्याः स्खलनात् किं जायते?
उत्तर:- (ग) पृथिव्याः स्खलनात् महाकम्पन जायते येन महाविनाशदृश्यं समुत्पद्यते।

(घ) समग्रं विश्वं कैः आतंकितः दृश्यते?
उत्तर:- (घ) समग्रो विश्वः भूकम्पैः आतंकितः दृश्यते।

(ङ) केषां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते?
उत्तर:- (ङ) ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैः अपि भूकम्पो जायते।

 

 

प्रश्न 3. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती।
उत्तर:- (क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं केषु परिवर्तितवती?

(ख) वैज्ञानिकाः कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भ, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते।
उत्तर:- (ख) के कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भे, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते?

(ग) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते।
उत्तर:- (ग) विवशाः प्राणिनः कुत्र/कस्मिन् पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते?

(घ) एतादृशी भयावहघटना गढवालक्षेत्रे घटिता।
उत्तर:- (घ) कीदृशी भयावहघटना गढ़वालक्षेत्रे घटिता?

(ङ) तदिदानीम् भूकम्पकारणं विचारणीयं तिष्ठति।

उत्तर:- (ङ) तदिदानीम् किम् विचारणीयं तिष्ठति?

 




प्रश्न 4. ‘भूकम्पविषयेपञ्चवाक्यमितम् अनुच्छेद लिखत।
उत्तर:- भूमेः विभिन्नकारणेभ्यः सम्पन्नः कम्पनम् इत्यादयः वैपरीत्यमेव भूकम्पः कथ्यते। भूकम्पः यदा सम्भवति तदा तरङ्गानां सरण्या भूमिः कम्पिता भवति। भूकम्पस्य केन्द्र परितः एते तरङ्गाः भूकम्प: यदाकदा महाविनाशस्य कारणं भवति। भूकम्पेन क्षणेनैव भवनानि धराशायीनि भवन्ति।

 

 

प्रश्न 5. कोष्ठकेषु दत्तेषु धातुषु निर्देशानुसारं परिवर्तनं विधाय रिक्तस्थानानि पूरयत
(
क) समग्रं भारतम् उल्लासे मग्नः ………………। (अस् + लट् लकारे)
उत्तर:- (क) समग्रं भारतम् उल्लासे मग्नः अस्ति।

(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं …………… (कृ + क्तवतु + ङीप्)
उत्तर:- (ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं कृतवती।

(ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः ……… (भू + लङ्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
उत्तर:- (ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः अभवन्।

(घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां . ..। (भू + लट्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
उत्तर:- (घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां भवन्ति।

(ङ) मानवाः . … यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा? (पृच्छ् + लट्, प्रथम-पुरुषः

बहुवचनम्)
उत्तर:- (ङ) मानवाः पृच्छन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा?

(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे …. … । (सम् + आ + विश् + विधिलिङ्, प्रथम-पुरुषः एकवचनम्)
उत्तर:- (च) नदीवेगेन ग्रामः तदुदरे समाविशेत्।

 

प्रश्न 6. सन्धिं/सन्धिविच्छेदं कुरुत-

(क) किञ्च = .................. + च
(
ख) .................. = नगरम् + तु
(
ग) विपन्नञ्च = .................. + ..................
(
घ) .................. = किम् + नु
(
ङ) भुजनगरन्तु = .................. + ..................
(
च) .................. = सम् + चयः

 

उत्तर:- (क) किञ्च = किम् + च
उत्तर:-  (ख) नगरन्तु = नगरम् + तु
उत्तर:-  (ग) विपन्नञ्च = विपन्नम् + च
उत्तर:-  (घ) किन्नु = किम् + नु
उत्तर:-  (ङ) भुजनगरन्तु = भुजनगरम् + तु
उत्तर:-  (च) सञ्चयः = सम् + चयः

 

() विसर्गसन्धिनियमानुसारम्
(क) शिशवस्तु = ................. + .......................

(ख) ................. = विस्फोटैः  +  अपि
(
ग) सहस्रोशोऽन्ये = ................. + अन्ये
(
घ) विचित्रोऽयम् = विचित्रः  + .................
(
ङ) ................. .................= भूकम्पः + जायते
(
च) वामनकल्प एव = .................  + .................


उत्तर:- (क) शिशवस्तु = शिशवः + तु
उत्तर:- (ख) विस्फोटैरपि = विस्फोटैः  +  अपि
उत्तर:- (ग) सहस्रोशोऽन्ये = सहस्त्रः + अन्ये
उत्तर:- (घ) विचित्रोऽयम् = विचित्रः अयम्
उत्तर:- (ङ) भूकम्पो जायते = भूकम्पः + जायते
उत्तर:- (च) वामनकल्प एव = वामनकल्प + एव

 

प्रश्न 7. () ‘स्तम्भे पदानि दत्तानिस्तम्भे विलोमपदानि, तयोः संयोगं कुरुत
         (क)                                    (ख)
            सम्पन्नम्                               प्रविशन्तीभिः
         ध्वस्तभवनेषु                            सुचिरेणैव
         निस्सरन्तीभिः                           विपन्नम्
            निर्माय                                नवनिर्मितभवनेषु
            क्षणेनैव                                विनाश्य

उत्तर:-
         (क)                                    (ख)
    (1) सम्पन्नम्                               विपन्नम्
    (2) ध्वस्तभवनेषु                     नवनिर्मितभवनेषु
    (3) निस्सरन्तीभिः                      प्रविशन्तीभिः
    (4) निर्माय                                  विनाश्य
    (5) क्षणेनैव                                 सुचिरेणैव

 

() ‘स्तम्भे पदानि दत्तानिस्तम्भे समानार्थकपदानि तयोः संयोगं कुरुत
         (क)                             (ख)
            पर्याकुलम्                          नष्टाः
            विशीर्णाः                           क्रोधयुक्ताम्
            उद्गिरन्तः                          संत्रोट्य
            विदार्य                              व्याकुलम्
            प्रकुपिताम्                         प्रकटयन्तः

उत्तर:-
         (क)                                    (ख)
    (1) पर्याकुलम्                               व्याकुलम्
    (2) विशीर्णाः                                नष्टाः
    (3) उगिरन्तः                                प्रकटयन्तः
    (4) विदार्य                                   संत्रोट्य
    (5) प्रकुपिताम्                               क्रोधयुक्ताम्

 

प्रश्न 8. () उदाहरणमनुसृत्य प्रकृति-प्रत्यययोः विभागं कुरुत
    यथा – परिवर्तितवती – परि + वृत् – क्तवतु + ङीप् (स्त्री)

   धृतवान् - ....................... + .....................

   हसन्   - ....................... + .....................

   विशीर्णा – वि  +  शृ   +  क्त   + ...................

   प्रचलन्ति - ....................... + ..................... + शतृ + ङीप् (स्त्री)

   हतः    -  ....................... + .....................   

उत्तर:-
   धृतवान् – धृ  + क्तवतु

   हसन्   - हस् + शतृ

   विशीर्णा – वि  +  शृ   +  क्त   + टाप्

   प्रचलन्ति – प्र  + चल्  + शतृ + ङीप् (स्त्री)

   हतः    -  हन्  + क्तः  

 

(आ) पाठात् विचित्य समस्तपदानि लिखत
(i) महत् च तत् कम्पनं = ……………      उत्तर:- (i) महत्कम्पनम्
(ii)
दारुणा च सा विभीषिका = ……………      उत्तर:- (ii) दारुणविभीषिका
(ii
i) ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु = …………… उत्तर:- (iii) ध्वस्तभवनेषु
(iv)
प्राक्तने च तस्मिन् युगे = …………… उत्तर:- (iv) प्राक्तनयुगे
(v)
महत् च तत् राष्ट्र तस्मिन् = ……………      उत्तर:- (v) महाराष्ट्र

 

स्वच्छताहेतोः स्वास्थ्याधिकारिणं प्रति लिखितं पत्रम् (Letter / Application to Health Officer for Cleanliness)

स्वच्छताहेतोः स्वास्थ्याधिकारिणं प्रति लिखितं पत्रम् (Letter / Application to Health Officer for Cleanliness)


   सेवायाम्

   श्रीमान् स्वास्थ्याधिकारि - महोदयः
    सुन्दरपुरी क्षेत्रम्,

   गांधीधाम -नगर-निगमः

 
    महोदयः!

                     निवेदनं अस्ति यत् अहं सुन्दरपुरी क्षेत्रस्य निवासी अस्मि । अस्माकं क्षेत्रे सर्वत्र वातावरणं  दूषितमस्ति ।  मार्गेषु वीथिषु च अवकरस्य भण्डारः अस्ति। गर्तेषु जलमपि दृश्यते । कीट - मक्षिकाणां बाहुल्येन मलेरिया- डेंगू-आदीनां रोगाणां संभावना वर्तते। अतः यथाशीघ्रं स्वास्थ्यरक्षायाः कृते स्वच्छतायाः प्रबन्धः क्रियताम्। 

                                                धन्यवादः ।

 

 दिनाङ्कः - ............/........../ 20...........                                                                   निवेदक :

                                                                                                                             प्रधानः

                                                                                                              ईको वेलफेयर एसोसिएशन

                                                                                                               सुन्दरपुरी क्षेत्रम् (गांधीधाम)

 

ईकाई - 1 - जनसंचार माध्यम और लेखन के अन्य - प्रश्नोत्तर (Unit - 1 - Jan Sanchaar maadhyam or lekhan ke anya Questions And Answer)

 ईकाई - 1 - जनसंचार माध्यम और लेखन के अन्य - प्रश्नोत्तर (Unit - 1 - Jan Sanchaar maadhyam or lekhan ke anya Questions And Answer)    

                                    

प्रश्न 1 भारत का पहला समाचारवाचक किसे माना जाता है?
उत्तर देवर्षि नारद।

 

 प्रश्न 2 भारत में जनसंचार का इतिहास किस काल में मिल सकता है?
उत्तर पौराणिक काल में।

 

 प्रश्न 3 प्राचीन काल में संदेश किस तरह दिए जाते थे?
उत्तर शिलालेखों पर लेख अंकित करके।

 

 प्रश्न 4 भारतीय संचार के लोक माध्यम बताइए।
उत्तर भीमवेटका के गुफाचित्र, कठपुतली, लोकनाटक आदि।

 

 प्रश्न 5 लोकनाटकों के प्रकार बताइए।
उत्तर कथावाचन, बाउल, सांग, रागनी, तमाशा, लावनी, नौटंकी, जात्रा, गंगा-गौरी, यक्षगान।

 

 प्रश्न 6 जनसंचार के आधुनिक माध्यम कौन-कौन से हैं?
उत्तर रेडियो, टी.वी. समाचार-पत्र, सिनेमा इंटरनेट आदि।

 

 

 

समाचार-पत्र-पत्रिकाएँ


प्रश्न 7 जनसंचार में प्रिंट मीडिया का क्या महत्व है?
उत्तर जनसंचार की सबसे मजबूत कड़ी प्रिंट मीड़िया है। यह माध्यम वाणी को शब्दों के रूप में रिकार्ड करता है जो स्थायी होते हैं।

 

प्रश्न 8 पत्रकारिता के पहलुओं के बारे में बताइए।
उत्तर पत्रकारिता के तीन पहलू हैं-पहला-समाचारों को संकलित करना, दूसरा उन्हें संपादित कर छपने लायक बनाना तथा तीसरा उसे पत्र या पत्रिका के रूप में छापकर पाटक तक पहुँचाना।

 

 प्रश्न 9 भारत में छपने वाला पहला अखबार कौन-सा था?
उत्तर बंगाल गजट ( 1780)

 

 प्रश्न 10 हिदी का पहला साप्ताहिक-पत्र कौन-सा था?
उत्तर पं० जुगल किशोर शुक्ल द्वारा संपादित उदत मातंट्ट (1876-80)

  प्रश्न 11 हिंदी भाषा के प्रारंभिक दौर में किन विद्वानों ने योगदान दिया।
उत्तर भारतेंदु हरिश्चंद्र, महात्मा गाँधी, तिलक. मदनमोहन मालवीय, गणेश शंकर विद्यार्थी, माखनलाल चतुर्वेदी, रामवृक्ष बेनीपुरी तथा बालमुकुंद गुप्त आदि।

 

 प्रश्न 12 स्वतंत्रता संघर्ष के दौरान छपने वाले प्रमुख पत्र-पत्रिकाओं के नाम बताइए।
उत्तर केसरी, हिंदुस्तान, सरस्वती, हंस, कर्मवीर, आज, प्रताप, प्रदीप, विशाल भारत आदि।

 

 प्रश्न 13 भारत की आजादी से पूर्व पत्रकारिता का क्या लक्ष्य था?
उत्तर स्वाधीनता  कीं प्राप्ति।

 

 प्रश्न 14 आजादी के बाद पत्रकारिता के चरित्र में क्या परिवर्तन आया?
उत्तर पत्रकारिता विशुद्ध व्यवसाय बन गया।

 

प्रश्न 15 आजादी के बाद के प्रमुख पत्रकारों के नाम बताइए।
उत्तर अज्ञेय, रघुवीर सहाय, धर्मवीर भारती, राजेंद्र माथुर, प्रमाण जोशी, सुरेंद्र प्रताप सिंह आदि।

 प्रश्न 16 किन्ही दो प्रमुख हिंदी अखबारों के नाम बताइए।
उत्तर जनसत्ता, पंजाब केसरी!

 

 

रेडियो


प्रश्न 17 - रेडियो का आविष्कार कब हुआ?
उत्तर 1895 में इटली के इंजीनियर जी. माकनी द्वारा।

 

 प्रश्न 18 विश्व का पहला रेडियो स्टेशन कब व कहाँ खुला?
उत्तर 1892 में अमेरिकी शहर पिट्सबर्ग, न्यूयार्क व शिकागो में विश्व के शुरुआती रेडियो स्टेशन खुले।

 

 प्रश्न 19 ऑल इंडिया रेडियो की स्थापना कब हुई?
उत्तर 1936 ई. में। 

 

 प्रश्न 20 रेडियो का माध्यम क्या है?
उत्तर   ध्वनि।

 

 प्रश्न 21 एफ. एम. रेडियो की शुरुआत कब हुई?
उत्तर 1993 में।

 

 प्रश्न 22 रेडियो की पहुँच कितने प्रतिशत आबादी तक है?
उत्तर 96 प्रतिशत।

 

 प्रश्न 23 गाँधी जी ने रेडियो को अदभुत शक्ति क्यों कहा था?
उत्तर रेडियो की तात्कालिकता, घनिष्ठता व प्रभाव के कारण गाँधी जी ने इसे अद्भुत शक्ति कहा था।

 

 

 

टेलीविजन


प्रश्न 24 टेलीविजन में किन-किन माध्यमों का मिलन होता है?
उत्तर शब्द, ध्वनि व दृश्य।

 

 

प्रश्न 25 विश्व में टेलीविजन कार्यक्रम कब शुरू हुए?
उत्तर 1927 ई. में, अमेरिका।

 

 

प्रश्न 26 भारत में टी. वी. की शुरूआत कब हुई तथा इसका उददेश्य क्या था?
उत्तर भारत में टी.वी. की शुरूआत 15 सितंबर, 1959 को हुई। इसका उद्देश्य शिक्षा और सामुदायिक विकास को प्रोत्साहित करना था।

 

 

प्रश्न 27 दूरदर्शन आकाशवाणी से कब अलग हुआ?
उत्तर 1 अप्रैल, 1976 से।

 

 

प्रश्न 28 पी. सी. जोशी समिति ने दूरदर्शन के कौन-कौन से उददेश्य बताए?
उत्तर पी. सी. जोशी समिति का गठन 1980 में इंदिरा गाँधी ने दूरदर्शन के कार्यक्रमों की गुणवत्ता को सुधारने के लिए किया था। इस कमेटी ने दूरदर्शन के निम्नलिखित उद्देश्य बताए

1.   सामाजिक परिवर्तन

2.   राष्ट्रीय एकता

3.   वैज्ञानिक चेतना का विकास

4.   परिवार कल्याण

5.   कृषि विकास

6.   पर्यावरण संरक्षण

7.   सामाजिक विकास

 

 

प्रश्न 29 आधुनिक टी.वी. चैनलों के नाम बताइए।
उत्तर सी.एन.एन. बी.बी.सी., आज तक, जी न्यूज आदि।

 

 

प्रश्न 30 अत्यधिक चैनलों के आने से क्या परिणाम हुआ?
उत्तर अत्यधिक चैनलों के आने से टेलीविजन समाचार को निष्पक्षता व ताजगी मिली, परंतु पत्रकारिता मूल्यों व नैतिकता का पतन हुआ।

 

 

 

 

सिनेमा

 

 

प्रश्न 31 सिनेमा का आविष्कार किसने किया?
उत्तर सिनेमा का आविष्कार थॉमस अल्वा एडिसन ने 1883 में किथा।

 

 

प्रश्न 32 विश्व की सबसे पहली फिल्म कौन-सी थी?
उत्तर द अराइवल ऑफ ट्रेन (1894, फ्रांस)।

 

 

प्रश्न 33 भारत में पहली मूक फिल्म किसने बनाई?
उत्तर भारत में पहली मूक फिल्म राजा हरिश्चंद्र’ (1913) दादा साहब फाल्के ने बनाई।

 

 

प्रश्न 34 भारत की पहली बोलती फिल्म कौन-सी थी?
उत्तर आलम आरा (1931)

 

 

प्रश्न 35 हिंदी के प्रसिदध फिल्मकार बताइए।
उत्तर पृथ्वीराज कपूर, महबूब खान, गुरुदत्त, सत्यजीत राय आदि।

 

 

प्रश्न 36 सत्तर के दशक तक भारतीय सिनेमा की विचारधारा। कैसी थी?
उत्तर प्रेम, फंतासी व कभी न हारने वाले सुपर नैचुरल हीरो की परिकल्पना।

 

 

प्रश्न 37 समानांतर सिनेमा क्या था?
उत्तर आठवें दशक में लोगों में जागरूकता फैलाने व यथार्थपरक जीवन को व्यक्त करने वाले सिनेमा को समानांतर सिनेमा कहा जाता था।

 

 

प्रश्न 38 समानांतर सिनेमा के प्रमुख फिल्मकार कौन-से थे?
उत्तर सत्यजित राय, श्याम बेनेगल, मृणाल सेन, एम. एस. संधू आदि।

 

 

प्रश्न 39 नवें दशक से हिंदी फिल्मों में कैसा स्वरूप ग्रहण किया?
उत्तर नवें दशक से हिंदी फिल्मों का केंद्र रोमांस, हिंसा, सेक्स व एक्शन हो गया। मुनाफा कमाना फिल्मकार का मुख्य उद्देश्य बन गया है।

 

 

प्रश्न 40 इंटरनेट क्या है?
उत्तर यह एक ऐसा माध्यम है जिसमें प्रिंट मीडिया, रेडियो, टी.वी., सिनेमा आदि सभी के गुण विद्यमान हैं।

 

 

प्रश्न 41 इंटरनेट से लाभ व हानियाँ बताइए।
उत्तर इंटरनेट से लाभ -

1.   इससे विश्वग्राम की अवधारणा मजबूत हुई है।

2.   इंटरनेट से संचार की नई संभावनाएँ जगी हैं।

3.   इससे शोधकर्ताओं व पढ़ने वालों के लिए अपार संसाधन उपलब्ध हुए हैं।

        इंटरनेट से हानियाँ -

1.   इससे अश्लीलता को बढ़ावा मिला है।

2.   इसका दुरुपयोग किया जा रहा है।

3.   बच्चों व युवाओं में अकेलापन बढ़ता जा रहा है।

08 - तिरुक्कुलरल् - सूक्ति - सौरभम्

  अभ्यास कार्यम् १.      प्रश्नानाम् उत्तरम् एकपदेन लिखत- (क)        पिता पुत्राय बाल्ये किं यच्छति ? उत्तरम् – विद्याधनं । (ख)    ...