भूकंपविभीषिका – प्रश्नोत्तराणि (bhukampavibhishika - Questions And Answers)

प्रश्न 1. एकपदेन उत्तरं लिखत
(क) कस्य दारुण-विभीषिका गुर्जरक्षेत्रं ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती?
उत्तर:- (क) भूकम्पस्य

(ख) कीदृशानि भवनानि धाराशायीनि जातानि?
उत्तर:- (ख) बहुभूमिकानि

 

(ग) दुर्वार-जलधाराभिः किम् उपस्थितम्?
उत्तर:- (ग) महाप्लावनदृश्यम्

 

(घ) कस्य उपशमनस्य स्थिरोपायः नास्ति?
उत्तर:- (घ) भूकम्पस्य

 

(ङ) कीदृशाः प्राणिनः भूकम्पेन निहन्यन्ते?
उत्तर:- (ङ) विवशाः

 

 

प्रश्न 2. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत
(क) समस्तराष्ट्र कीदृशे उल्लासे मग्नम् आसीत्?
उत्तर:- (क) समस्तराष्ट्र गणतन्त्र-दिवस-पर्वणि नृत्य-गीतवादित्राणाम् उल्लासे मग्नम् आसीत्।

(ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः कः जनपदः आसीत्?
उत्तर:- (ख) भूकम्पस्य केन्द्रबिन्दुः भुजनगरं जनपदः आसीत्।

(ग) पृथिव्याः स्खलनात् किं जायते?
उत्तर:- (ग) पृथिव्याः स्खलनात् महाकम्पन जायते येन महाविनाशदृश्यं समुत्पद्यते।

(घ) समग्रं विश्वं कैः आतंकितः दृश्यते?
उत्तर:- (घ) समग्रो विश्वः भूकम्पैः आतंकितः दृश्यते।

(ङ) केषां विस्फोटैरपि भूकम्पो जायते?
उत्तर:- (ङ) ज्वालामुखपर्वतानां विस्फोटैः अपि भूकम्पो जायते।

 

 

प्रश्न 3. स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं ध्वंसावशेषेषु परिवर्तितवती।
उत्तर:- (क) भूकम्पविभीषिका विशेषेण कच्छजनपदं केषु परिवर्तितवती?

(ख) वैज्ञानिकाः कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भ, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते।
उत्तर:- (ख) के कथयन्ति यत् पृथिव्याः अन्तर्गर्भे, पाषाणशिलानां संघर्षणेन कम्पनं जायते?

(ग) विवशाः प्राणिनः आकाशे पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते।
उत्तर:- (ग) विवशाः प्राणिनः कुत्र/कस्मिन् पिपीलिकाः इव निहन्यन्ते?

(घ) एतादृशी भयावहघटना गढवालक्षेत्रे घटिता।
उत्तर:- (घ) कीदृशी भयावहघटना गढ़वालक्षेत्रे घटिता?

(ङ) तदिदानीम् भूकम्पकारणं विचारणीयं तिष्ठति।

उत्तर:- (ङ) तदिदानीम् किम् विचारणीयं तिष्ठति?

 

प्रश्न 4. ‘भूकम्पविषये’ पञ्चवाक्यमितम् अनुच्छेद लिखत।
उत्तर:- भूमेः विभिन्नकारणेभ्यः सम्पन्नः कम्पनम् इत्यादयः वैपरीत्यमेव भूकम्पः कथ्यते। भूकम्पः यदा सम्भवति तदा तरङ्गानां सरण्या भूमिः कम्पिता भवति। भूकम्पस्य केन्द्र परितः एते तरङ्गाः भूकम्प: यदाकदा महाविनाशस्य कारणं भवति। भूकम्पेन क्षणेनैव भवनानि धराशायीनि भवन्ति।

 

 

प्रश्न 5. कोष्ठकेषु दत्तेषु धातुषु निर्देशानुसारं परिवर्तनं विधाय रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) समग्रं भारतम् उल्लासे मग्नः ………………। (अस् + लट् लकारे)
उत्तर:- (क) समग्रं भारतम् उल्लासे मग्नः अस्ति।

(ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं …………… (कृ + क्तवतु + ङीप्)
उत्तर:- (ख) भूकम्पविभीषिका कच्छजनपदं विनष्टं कृतवती।

(ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः ……… (भू + लङ्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
उत्तर:- (ग) क्षणेनैव प्राणिनः गृहविहीनाः अभवन्।

(घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां . ..। (भू + लट्, प्रथम-पुरुषः बहुवचनम्)
उत्तर:- (घ) शान्तानि पञ्चतत्त्वानि भूतलस्य योगक्षेमाभ्यां भवन्ति।

(ङ) मानवाः . … यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा? (पृच्छ् + लट्, प्रथम-पुरुषः

बहुवचनम्)
उत्तर:- (ङ) मानवाः पृच्छन्ति यत् बहुभूमिकभवननिर्माणं करणीयम् न वा?

(च) नदीवेगेन ग्रामाः तदुदरे …. … । (सम् + आ + विश् + विधिलिङ्, प्रथम-पुरुषः एकवचनम्)
उत्तर:- (च) नदीवेगेन ग्रामः तदुदरे समाविशेत्।

 

प्रश्न 6. सन्धिं/सन्धिविच्छेदं च कुरुत-

(क) किञ्च = .................. + च
(ख) .................. = नगरम् + तु
(ग) विपन्नञ्च = .................. + ..................
(घ) .................. = किम् + नु
(ङ) भुजनगरन्तु = .................. + ..................
(च) .................. = सम् + चयः

 

उत्तर:- (क) किञ्च = किम् + च
उत्तर:-  (ख) नगरन्तु = नगरम् + तु
उत्तर:-  (ग) विपन्नञ्च = विपन्नम् + च
उत्तर:-  (घ) किन्नु = किम् + नु
उत्तर:-  (ङ) भुजनगरन्तु = भुजनगरम् + तु
उत्तर:-  (च) सञ्चयः = सम् + चयः

 

(आ) विसर्गसन्धिनियमानुसारम् –
(क) शिशवस्तु = ................. + .......................

(ख) ................. = विस्फोटैः  +  अपि
(ग) सहस्रोशोऽन्ये = ................. + अन्ये
(घ) विचित्रोऽयम् = विचित्रः  + .................
(ङ) ................. .................= भूकम्पः + जायते
(च) वामनकल्प एव = .................  + .................

उत्तर:- (क) शिशवस्तु = शिशवः + तु
उत्तर:- (ख) विस्फोटैरपि = विस्फोटैः  +  अपि
उत्तर:- (ग) सहस्रोशोऽन्ये = सहस्त्रः + अन्ये
उत्तर:- (घ) विचित्रोऽयम् = विचित्रः अयम्
उत्तर:- (ङ) भूकम्पो जायते = भूकम्पः + जायते
उत्तर:- (च) वामनकल्प एव = वामनकल्प + एव

 

प्रश्न 7. (अ) ‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे विलोमपदानि, तयोः संयोगं कुरुत
         (क)                  —                   (ख)
            सम्पन्नम्                 —               प्रविशन्तीभिः
         ध्वस्तभवनेषु              —               सुचिरेणैव
         निस्सरन्तीभिः             —               विपन्नम्
            निर्माय                  —               नवनिर्मितभवनेषु
            क्षणेनैव                  —               विनाश्य

उत्तर:-
         (क)                  —                   (ख)
    (1) सम्पन्नम्               —                 विपन्नम्
    (2) ध्वस्तभवनेषु          —            नवनिर्मितभवनेषु
    (3) निस्सरन्तीभिः        —               प्रविशन्तीभिः
    (4) निर्माय                 —                  विनाश्य
    (5) क्षणेनैव                 —                 सुचिरेणैव

 

(आ) ‘क’ स्तम्भे पदानि दत्तानि ‘ख’ स्तम्भे समानार्थकपदानि तयोः संयोगं कुरुत
         (क)                  —            (ख)
            पर्याकुलम्               —            नष्टाः
            विशीर्णाः                —            क्रोधयुक्ताम्
            उद्गिरन्तः               —            संत्रोट्य
            विदार्य                   —            व्याकुलम्
            प्रकुपिताम्              —            प्रकटयन्तः

उत्तर:-
         (क)                  —                   (ख)
    (1) पर्याकुलम्             —                   व्याकुलम्
    (2) विशीर्णाः              —                   नष्टाः
    (3) उगिरन्तः              —                   प्रकटयन्तः
    (4) विदार्य                 —                   संत्रोट्य
    (5) प्रकुपिताम्             —                   क्रोधयुक्ताम्

 

प्रश्न 8. (अ) उदाहरणमनुसृत्य प्रकृति-प्रत्यययोः विभागं कुरुत
    यथा – परिवर्तितवती – परि + वृत् – क्तवतु + ङीप् (स्त्री)

   धृतवान् - ....................... + .....................

   हसन्   - ....................... + .....................

   विशीर्णा – वि  +  शृ   +  क्त   + ...................

   प्रचलन्ति - ....................... + ..................... + शतृ + ङीप् (स्त्री)

   हतः    -  ....................... + .....................   

उत्तर:-
   धृतवान् – धृ  + क्तवतु

   हसन्   - हस् + शतृ

   विशीर्णा – वि  +  शृ   +  क्त   + टाप्

   प्रचलन्ति – प्र  + चल्  + शतृ + ङीप् (स्त्री)

   हतः    -  हन्  + क्तः  

 

(आ) पाठात् विचित्य समस्तपदानि लिखत
(i) महत् च तत् कम्पनं = ……………      उत्तर:- (i) महत्कम्पनम्
(ii) दारुणा च सा विभीषिका = ……………      उत्तर:- (ii) दारुणविभीषिका
(iii) ध्वस्तेषु च तेषु भवनेषु = …………… उत्तर:- (iii) ध्वस्तभवनेषु
(iv) प्राक्तने च तस्मिन् युगे = …………… उत्तर:- (iv) प्राक्तनयुगे
(v) महत् च तत् राष्ट्र तस्मिन् = ……………      उत्तर:- (v) महाराष्ट्र