03 अहं च त्वं च

                                                         

अभ्यासः प्रश्नोत्तर

          1.      विद्यार्थी स्वयं करे |

     2.    उदाहरणानुसारम् अधोलिखितपदेषु वाक्येषु पट्टिकातः उचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयन्तु |

            ( त्वं, युवां, यूयं, अहं, आवां, वयं )

                    यथा – हे बाल ! त्वं छात्रः असि |

            उत्तर –  (क) आवां शिक्षकौ स्वः |

                       (ख) मञ्चे यूयं नर्तक्यः स्थ |

                       (ग) अत्र अहं अस्मि |

                       (घ) सभायां युवां गायिके स्थः |

                       (ङ) विद्यालये वयं स्मः |

                       (च) वैद्यालये त्वं चिकित्सका असि |

     

        3.    चित्रं दृष्टवा उदाहरणस्य अनुगुणं वाक्यानि लिखन्तु |

यथा – अहं शिक्षकः अस्मि |

         आवां शिक्षकौ स्वः |

         वयं शिक्षकाः स्मः |

     उत्तर – (क) अहं तन्त्रज्ञः अस्मि |  (ख) अहं नर्तकः अस्मि |   (ग) अहं चालकः अस्मि |

     आवां तन्त्रज्ञौ स्वः |      आवां नर्तकौ स्वः |             आवां चालकौ स्वः |

      वयं तन्त्रज्ञाः स्मः |        वयं नर्तकाः स्मः |               वयं चालकाः स्मः |

 

                 यथा – अहम् आरक्षिका अस्मि |

                 आवाम् आरक्षिके स्वः |

                 वयम् आरक्षिकाः स्मः |

(घ) अहम् छात्रा अस्मि |        (ङ) अहम् गायिका अस्मि |          (च) अहम् अनुवैद्या अस्मि |

     आवाम् छात्रे स्वः |               आवाम् गायिके स्वः |              आवाम् अनुवैद्ये स्वः |

     वयम् छात्राः स्मः |                वयम् गायिकाः स्मः |              वयम् अनुवैद्याः स्मः |

        

         यथा – त्वं चिकित्सकः असि |

                 युवां चिकित्सकौ स्थः |

                 यूयं चिकित्सकाः स्थ |

(छ) त्वं लेखकः असि |         (ज) त्वं सैनिकः असि |                (झ) त्वं क्रीडकः असि |

      युवां लेखकौ स्थः |              युवां सैनिकौ स्थः |                   युवां क्रीडकौ स्थः |

      यूयं लेखकाः स्थ |                यूयं सैनिकाः स्थ |                       यूयं क्रीडकाः स्थ |

 

 

यथा – त्वं क्रीडिका असि |

                 युवां क्रीडिके स्थः |

                 यूयं क्रीडिकाः स्थ |

(ञ) त्वं अधिवक्त्रि असि |              (ट) त्वं छात्रा असि |            (ठ) त्वं धाविका असि |

      युवां अधिवक्त्र्यौ स्थः |                 युवां छात्रे स्थः |                 युवां धाविके स्थः |

      यूयं अधिवक्त्र्यः स्थ |                   यूयं छात्राः स्थ |                  यूयं धाविकाः स्थ |

        

     4.    उदाहरणानुगुणं वाक्यानि परस्परं योजयन्तु |

                यथा – त्वं बालिका असि |             युवां बालिके स्थः |            यूयं बालिकाः स्थ |

उत्तर –

(क) त्वं बालिका असि |                युवां बालिके स्थः |              यूयं बालिकाः स्थ |

(ख) अहं गायकः अस्मि |               आवां गायकौ स्वः |             वयं गायकाः स्मः |

(ग) त्वं छात्रः असि |                    युवां छात्रे स्थः |                यूयं छात्राः स्थ |          

(घ) अहं शिक्षकः अस्मि |               आवां शिक्षकौ स्वः |            वयं शिक्षकाः स्मः |

(ङ) अहं नर्तकी अस्मि |                आवां नर्तक्यौ स्वः |            वयं नर्तक्यः स्मः |

(च) त्वं गृहिणी असि |                   युवां गृहिण्यौ स्थः |             यूयं गृहिण्यः स्थ |

(छ) अहम् आरक्षकः अस्मि |           आवाम् आरक्षकौ स्वः |         वयम् आरक्षकाः स्मः |

(ज) त्वं सैनिकः असि |                 युवां सैनिकौ स्थः |             वयं सैनिकाः स्थ |

(झ) त्वं चिकित्सकः असि |             युवां चिकित्सकौ स्थः |         वयं चिकित्सकाः स्थ |

(ञ) अहं तन्त्रज्ञः अस्मि |               आवां तन्त्रज्ञौ स्वः |            वयं तन्त्रज्ञाः स्मः |

 

     5.    उदाहरणानुगुणं उत्तराणां प्रश्ननिर्माणम् कुर्वन्तु |

                यथा – त्वं चिकित्सकः |                 कः चिकित्सकः ?               त्वं कः ? 

उत्तर -

(क) त्वं तन्त्रज्ञः |                        कः तन्त्रज्ञः |                    त्वं कः |

(ख) युवां बालकौ |                      कौ बालकौ |                     युवां कौ  |

(ग) यूयं छात्राः |                          के छात्राः |                       यूयं के |                

(घ) अहं न्यायाधीशः |                   कः न्यायाधीशः |               त्वं कः |

(ङ) आवां गायिके |                      के गायिके |                     आवां के |

(च) वयं शिक्षिकाः |                      काः शिक्षिकाः |                  वयं काः |

02 - एषः कः ? एषा का ? एतत् किम् ?

अभ्यासः प्रश्नोत्तराणि 

    1. उदाहरणं दृष्टवा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु |

            यथा -         बालकः                   बालकौ                         बालकाः 

    उत्तर -                चषकः                      चषकौ                          चषकाः  

                               देवः                          देवौ                              देवाः 

                             सैनिकः                     सैनिकौ                         सैनिकाः 

                             रजकः                       राजकौ                          रजकाः 

                             तन्त्रज्ञः                       तन्त्रज्ञौ                        तन्त्रज्ञाः \

    2. उदाहरणानुसारं पट्टिकातः पदानि चित्वा रिक्तस्थानेषु संयोजयन्तु |

        ( शुकः, स्यूतः, अजा, फलम्, पुष्पम्, महिषी, वृक्षः, कुक्कुरः, पार्वती, पुस्तकम् )

          यथा – सः शुकः |

        उत्तर -          सः स्यूतः |             सः वृक्षः |               सः कुक्कुरः |

                          सा महिषी |             सा अजा |               सा पार्वती |

                          तत् पुस्तकम् |          तत् फलम् |             तत् पुष्पम् |

 

    3. चित्राणि दृष्टवा संस्कृतपदानि लिखन्तु |

        उत्तर - 

4.  उदाहरणानुसारं पट्टिकातः पदानि चित्वा रिक्तस्थानेषु लिखन्तु |

( बालकाः, वृक्षाः, शिक्षिकाः, पुष्पम्, फलम्, अजाः, मापिकाः, गायिकाः, रजकः, फलानि, सः, लेखनी )

                                                  एकवचनम्                      बहुवचनम्

                          यथा  -             पुष्पम्                          बालकाः

  उत्तर -                                       सः                            वृक्षाः

                                               फलम्                          शिक्षिकाः

                                               गायिका                        अजाः

                                               रजकः                         मापिकाः

                                               लेखनी                         फलानि

 

5. पट्टिकायां कानिचन पदानि सन्ति, तानि पदानि उचिते घटे पूरयन्तु |

( सैनिकः, कुक्कुरः, गायिकाः, महिषी, जलम्, चषकः, द्वारम्, फलम्, वृद्धा, वृक्षः, अजा, वातायनम्, अङ्कनी, पुस्तकम्, शुकः )

उत्तर -          एषः                      एषा                              एतत्

                सैनिकः                  गायिका                          जलम्

                कुक्कुरः                  महिषी                           द्वारम्

                चषकः                    वृद्धा                             फलम्

                वृक्षः                       अजा                             वातायनम्

                शुकः                     अङ्कनी                         पुस्तकम्

 

6.  उदाहरणानुसारं पट्टिकातः उपयुक्तपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु |

( माला, युवकौ, पाठशाला, मुखम्, कमले, भवनानि, बिडालः, छात्राः, लेखन्यौ, मालाः )

          यथा -      सा का ?           सा पाठशाला |

उत्तर -         सः कः ?                   तौ कौ ?                         ते के ?

                    सः बिडालः |           तौ युवकौ |                      ते छात्राः |

                    सा का ?                ते के ?                           ताः काः ?

                    सा माला |              ते लेखन्यौ |                     ताः मालाः |

                    तत् किम् ?             ते के ?                          तानि कानि ?

                    तत् मुखम् |             ते कमले |                    तानि भवनानि |

 

7.  निमन्लिखितानि वाक्यानि अधिकृत्य उदाहरणानुसारं प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु |

         यथा – सः गजः |               -        सः कः ?

उत्तर -  (क) सः बालकः |              -       सः कः ?

          (ख) सा लता |                  -       सा का ?

          (ग) सा नदी |                  -        सा का ?

          (घ) तत् फलम् |               -        तत् किम् ?

          (ङ) सः वृक्षः |                 -        सः कः |

8.  परस्परं संबद्धानि पदानि संयोजयन्तु, रिक्तस्थानेषु पूरयन्तु च |

उत्तर -  (क) कमलम्            गायति                   - कमलं विकसति |

          (ख) लेखकः           चालयति                - लेखकः लिखति |

          (ग) फलम्              विकसति                - फलम् पतति |

          (घ) नर्तकः             लिखति                 - नर्तकः नृत्यति |

          (ङ) चालकः           पतति                   - चालाकः चालयति |

          (च) गायिका            नृत्यति                 - गायिका गायति |

 

9.  कोष्ठकेभ्यः उचितानि पदानि चित्वा वाक्यानि रचयन्तु |

उत्तर -  यथा -    कः / का लिखति ?

                    लेखकः लिखति |

                    छात्रः लिखति |

                     सा लिखति |

(क)  कः / का धावति ?         ( बालकः, बालिका, शुनकः )

बालकः धावति |

बालिका धावति |

शुनकः धावति |

 

(ख)  कः / का पठति ?          ( सुरेशः, जानकी, नलिनी )

सुरेशः पठति |

जानकी पठति |  

नलिनी पठति |

 

(ग)   किं पतति ?                ( फलम्, जलम्, कुसुमम् )

फलम् पतति |

जलम् पतति |

कुसुमम् पतति |

 

(घ)  का / कः गच्छति ?                 ( शिक्षिका, बालिका, तन्त्रज्ञः )

शिक्षिका गच्छति |

बालिका गच्छति |

तन्त्रज्ञः गच्छति |

01 - वयं वर्णमालां पठामः

 अभ्यासः प्रश्नोत्तर

1. कस्य चित्रम् ? वदन्तु लिखन्तु च |

2. चित्रं पश्यन्तु | पट्टिकातः समुचितान् वर्ण – समूहान् चित्वा रिक्त स्थानानि पूरयन्तु |

उत्तर :-       पङ्कजम्                                 चन्द्रः 

             

             शुण्डः                                     वृक्षः 

             

             दन्ताः                                     चञ्चुः 

             

             त्रिशूलम्                                   अष्ट 

              

             ढक्का                                     शङ्खः  

3.  प्रथम – वर्णेन पदं वदन्तु लिखन्तु च |

उत्तर :-  

न	नदी	नौका
म	मुक्ता	माला
ह	हंसः	हस्तः
त	तक्रम्	तरुः
व	वकः	वृषः

     

अ	अग्निः	अस्त्रम्
क	कूपः	कपोतः
च	चरणः	चटका
प	पुष्पः	पादपः
र	रजकः	रजनी

4. स्व – परिवारस्य सदस्यानां पूर्ण – नामानि लिखन्तु |

उत्तर :-   छात्र इस प्रश्न का उत्तर स्वयं लिखे |

5. कक्षायाः शिक्षिकाणां शिक्षकाणां च पूर्ण – नामानि लिखन्तु | 

उत्तर :-   छात्र इस प्रश्न का उत्तर स्वयं लिखे |

6. मित्राणां पूर्ण – नामानि लिखन्तु |

उत्तर :-   छात्र इस प्रश्न का उत्तर स्वयं लिखे |