02 - अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका

 



1. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरम् लिखत -

(क) मित्राणि ग्रीष्मावकाशे कुत्र गच्छन्ति

उत्तर - (क) उत्तराखण्डम्

(ख) सर्वत्र कः प्रसृतः?

उत्तर - (ख) अन्धकारः

(ग) कः सर्वान् प्रेरयन् अवदत्?

उत्तर - (ग) सुधीरः

(घ) कः हितोपदेशस्य कथां श्रावयति?

उत्तर - (घ) सुधीरः

(ङ) कपोतराजस्य नाम किम्?

उत्तर - (ङ) चित्रग्रीवः

(च) व्याधः कान् विकीर्य जालं प्रसारितवान्?

उत्तर - (च) तण्डुलकणान्

(छ) विपत्काले विस्मयः कस्य लक्षणम्?

उत्तर - (छ) कापुरुषलक्षणम्

(ज) चित्रग्रीवस्य मित्रं हिरण्यकः कुत्र निवसति?

उत्तर - (ज) चित्रवने

(झ) चित्रग्रीवः हिरण्यकं कथं सम्बोधयति

उत्तर - (झ) सखे हिरण्यक

(ञ) पूर्वं केषां पाशान् छिनत्तु इति चित्रग्रीवः वदति

उत्तर - (ञ) मदाश्रितानाम्

 

2. पूर्णवाक्येन उत्तरम् लिखत -

(क) यदा केदारक्षेत्रम् आरोहन्तः आसन् किम् अभवत्

उत्तर - (क) श्रीकेदारक्षेत्रम् आरोहन्तः सति तीव्रवृष्टिः आरब्धा।

(ख) सर्वे उच्चस्वरेण किं प्रार्थयन्त?

उत्तर - (ख) सर्वे उच्चस्वरेण “हे भगवन्! रक्ष अस्मान् रक्ष” इति प्रार्थयन्त।

(ग) असम्भवं कार्य कथं कर्तुं शक्यते इति नायकः उक्तवान्?

उत्तर - (ग) आत्मविश्वासबलेन असम्भवम् अपि कार्यम् सम्भूय कर्तुं शक्यते इति सुधीरः अवदत।

(घ) निर्जने वने तण्डुलकणान् दृष्ट्वा चित्रग्रीवः किं निरूपयति ?

उत्तर - (घ) चित्रग्रीवः निर्जने वने तण्डुलकणदर्शनं कृत्वा व्याधस्य सम्भावनां निरूपयति।

(ङ) किं नीतिवचनं प्रसिद्धम्?

उत्तर - (ङ) “अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका” इति नीतिवचनं प्रसिद्धम्।

(च) व्याधात् रक्षां प्राप्तुं चित्रग्रीवः कम् आदेशं दत्तवान्?

उत्तर - (च) चित्रग्रीवः पाशविमुक्तये हिरण्यकं आदेशं दत्तवान्।

(छ) हिरण्यकः किमर्थं तूष्णीं स्थितः?

उत्तर - (छ) कपोतानाम् अवपातशङ्कया हिरण्यकः तूष्णीं स्थितः।

(ज) पुलकितः हिरण्यकः चित्रग्रीवं कथं प्रशंसति?

उत्तर - (ज) चित्रग्रीवः हिरण्यकं “साधु मित्र! साधु” इति प्रशंसति।

(झ) कपोताः कथं आत्मरक्षणं कृतवन्तः?

उत्तर - (झ) कपोताः बुद्धिबलेन संघटनसामर्थ्येन च आत्मसंरक्षणं कृतवन्तः।

(ञ) नायकस्य प्रेरकवचनैः सर्वेऽपि किम् अकुर्वन्?

उत्तर - (ञ) सुधीरस्य प्रेरणया सर्वे पुलनिर्माणे संलग्नाः जाताः।

 

३. अधोलिखितानि वाक्यानि पठित्वा ल्यप्-प्रत्ययान्तेषु परिवर्तयत-

उत्तर - (क) छात्रः कक्षां प्रविशति । संस्कृतं पठति ।      छात्रः कक्षां प्रविश्य संस्कृतं पठति ।

(ख) भक्तः मन्दिरम् आगच्छति । पूजां करोति ।           भक्तः मन्दिरम् आगत्य पूजां करोति ।

(ग) माता भोजनं निर्माति । पुत्राय ददाति ।                  माता भोजनं निर्माय पुत्राय ददाति ।

(घ) सुरेशः प्रातः उत्तिष्ठति । देवं नमति ।                   सुरेशः प्रातः उत्थाय देवं नमति ।

(ङ) रमा पुस्तकं स्वीकरोति । विद्यालयं गच्छति ।        रमा पुस्तकं स्वीकृत्य विद्यालयं गच्छति ।

(च) अहं गृहम् आगच्छामि । भोजनं करोमि ।               अहं गृहम् आगत्य भोजनं करोमि ।

(छ) तण्डुलकणान् विकिरति । जालं विस्तारयति ।       तण्डुलकणान् विकीर्य जालं विस्तीर्यति ।

(ज) व्याधः तण्डुलकणान् अवलोकते । भूमौ अवतरति । व्याधः तण्डुलकणान् अवलोक्य भूमौ अवतति ।

 

४. उदाहरणानुसारम् उपसर्गयोजनेन क्त्वा-स्थाने ल्यप्-प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा पदानि परिवर्तयत -

                    (सम्, आ, उप, उत्, वि, प्र)

उत्तर - (क) छात्रः गृहम् गत्वा भोजनं करोति ।      छात्रः गृहम् आगत्य (आ+गम्+ल्यप्) भोजनं करोति ।

(ख) माता वस्त्राणि क्षालयित्वा पचति ।               माता वस्त्राणि प्रक्षाल्य (प्र+क्षाल्+ल्यप्) पचति ।

(ग) शिक्षकः श्लोकं लिखित्वा पाठयति ।              शिक्षकः श्लोकं विलिख्य (वि+लिख्+ ल्यप्) पाठयति ।

(घ) रमा स्थित्वा गीतं गायति ।                         रमा उत्थाय (उत्+स्था+ल्यप्) गीतं गायति ।

(ङ) शिष्यः सर्वदा गुरुं नत्वा पठति ।                 शिष्यः सर्वदा गुरुं प्रणम्य (प्र+नम्+ल्यप्) पठति ।

(च) लेखकः आलोचनं कृत्वा लिखति ।              लेखकः आलोचनां परिष्कृत्य (परि+कृ+ल्यप्) लिखति ।

 

 ५. पाठे प्रयुक्तेन उपयुक्तपदेन रिक्तस्थानं पूरयत -

उत्तर - (क) सर्वैः एकचित्तीभूय जालमादाय उड्डीयताम्।

(ख) जालापहारकान् तान् अवलोक्य पश्चात् अधावत्।

(ग) अस्माकं मित्रं हिरण्यको नाम मूषकराजः गण्डकीतीरे चित्रवने निवसति।

(घ) हिरण्यकः कपोतानाम् अवपातभयात् चकितस्तुष्णीम् स्थितः।

(ङ) यतोहि विपत्काले विस्मयः एवं कापुरुषलक्षणम्।

 

६. पाठे प्रयुक्तेन ल्यप्-प्रत्ययान्तपदेन सह उपयुक्तं पदं योजयत

(क) विकीर्यजालम्

(ख) विस्तीर्यजालापहारकान्

(ग) अवतीर्यउड्डीयताम्

(घ) अवलोक्यतद्वचनम्

(ङ) एकचित्तीभूयभूमौ

(च) प्रत्यभिज्ञायतण्डुलकणान्

उत्तर - (क) विकीर्य                    तण्डुलकणान्

(ख) विस्तीर्य                  जालम्

(ग) अवतीर्य                   भूमौ

(घ) अवलोक्य                जालापहारकान्

(ङ) एकचित्तीभूय             उड्डीयताम्

(च) प्रत्यभिज्ञाय              तद्वचनम्

 

७. समासयुक्तपदेन रिक्तस्थानं पूरयत-

उत्तर - (क) गण्डक्याः तीरम् गण्डकीतीरम्                    तस्मिन् = गण्डकीतीरे

(ख) तण्डुलानां कणाः तण्डुलकणाः                   तान् = तण्डुलकणान्

(ग) जालस्य अपहारकाः जालापहारकाः             तान् = जालापहारकान्

(घ) अवपातात् भयम् अवपातभयम्                   तस्मात् = अवपातभयात्

(ङ) कापुरुषाणां लक्षणम् कापुरुषलक्षणम्            तस्मिन् = कापुरुषलक्षणे

 

८. सन्धिविच्छेदं कुरुत

उत्तर - (क) इत्याकर्ण्य                                         = इति + आकर्ण्य

(ख) चित्रग्रीवोऽवदत्                         = चित्रग्रीवः + अवदत्

(ग) बालकोऽत्र                                = बालकः + अत्र

(घ) धैर्यमथाभ्युदये                          = धैर्यम् + अथ + अभ्युदये

(ङ) भोजनेऽप्यप्रवर्तनम्                    = भोजने + अपि + अप्रवर्तनम्

(च) नमस्ते                                    = नमः + ते

(छ) उपायश्चिन्तनीयः                       = उपायः + चिन्तनीयः

(ज) व्याधस्तत्र                               = व्याधः + तत्र

(झ) हिरण्यकोऽप्याह                        = हिरण्यकः + अपि + आह

(ञ) मूषकराजो गण्डकीतीरे               = मूषकराजः + गण्डकीतीरे

(ट) अतस्त्वाम्                               = अतः + त्वाम्

          (ठ) कश्चित्                                    = कः + चित्

01 - सङ्गच्छध्वं संवदध्वम्

अभ्यासः प्रश्नः –

१.  छात्र स्वयं करे |

२.  अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत -

(क) सर्वेषां मनः कीदृशं भवेत्

उत्तर - सर्वेषां मनः समानं भवेत् 

(ख) सङ्गच्छध्वं संवदध्वम् इत्यस्य कः अभिप्रायः

उत्तर - सङ्गच्छध्वं संवदध्वम् इत्यस्य अभिप्रायः अस्ति यत् सर्वे मिलित्वा चलन्तु परस्परं च 

            वार्तालापं कुर्वन्तु ।

(ग) सर्वे किं परित्यज्य ऐक्यभावेन जीवेयुः

उत्तर - सर्वे भेदभावं परित्यज्य ऐक्यभावेन जीवेयुः ।

(घ) अस्मिन् पाठे का प्रेरणा अस्ति

उत्तर – अस्मिन् पाठे एकतायाः, सद्भावस्य च प्रेरणा अस्ति ।

 

३.  रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत -

(क) परमेश्वरः सर्वत्र व्याप्तः अस्ति। 

उत्तर – परमेश्वरः कुत्र व्याप्तः अस्ति?

(ख) वयम् ईश्वरं नमामः । 

उत्तर – वयम् कं नमामः?

(ग) वयम् ऐक्यभावेन जीवामः । 

उत्तर – वयम् कथं जीवामः?

(घ) ईश्वरस्य प्रार्थनया शान्तिः प्राप्यते। 

उत्तर – कस्य प्रार्थनया शान्तिः प्राप्यते?
(ङ) अहं समाजाय श्रमं करोमि । 

उत्तर – अहं कस्मै श्रमं करोमि?

(च) अयं पाठः ऋग्वेदात् सङ्कलितः । 

उत्तर – अयं पाठः कुतः सङ्कलितः?

(छ) वेदस्य अपरं नाम श्रुतिः । 

उत्तर – वेदस्य अपरं नाम किम् अस्ति?

(ज) मन्त्राः वेदेषु भवन्ति । 

उत्तर – मन्त्राः केषु भवन्ति?

 

४.  पट्टिकातः शब्दान् चित्वा अधोलिखितेषु मन्त्रेषु रिक्तस्थानानि पूरयत –

   (संवदध्वम्, समितिः, आकूतिः, भागं, मनः, हृदयानि, जानाना, समानं, मनो, हविषा, सुसहासति, मनांसि |)

(क) सङ्गच्छध्वं ...................... सं वो .......................... जानताम् ।

देवा ...................... यथा पूर्वे सं .............................. उपासते ।

उत्तर – (क) सङ्गच्छध्वं संवदध्वम् सं वो मनांसि जानताम् ।

  देवा भागं यथा पूर्वे सं जानाना उपासते । |

        

(ख) समानो मन्त्रः ....................... समानी समानं ........................ सह चित्तमेषाम् ।

      ............................. मन्त्रमभिमन्त्रये वः समानेन वो ........................... जुहोमि ।

     उत्तर – (ख) समानो मन्त्रः समितिः समानी समानं मनः सह चित्तमेषाम् ।

           समानं मन्त्रमभिमन्त्रये वः समानेन वो हविषा जुहोमि । |

 

 

(ग) समानी व ............................ समाना .......................... वः ।

     समानमस्तु वो ......................... यथा वः .......................... ।

       उत्तर –  (ग) समानी व आकूतिः समाना हृदयानि वः ।

             समानमस्तु वो मनो यथा वः सुसहासति । |

 

५. पाठे प्रयुक्तान् शब्दान् भावानुसारं परस्परं योजयत -

उत्तर –        (क) संगछध्वम्           -        मिलित्वा चलत

(ख) संवदध्वम्          -        एकस्वरेण वदत

(ग) मनः                  -        सङ्कल्पः

(घ) उपासते              -        सेवन्ते

(ङ) वसूनि                -        धनानि

(च) विश्वानि               -        समस्तानि

(छ) आकूतिः             -        चित्तम्

 

६. उदाहरणानुसारेण लट्-लकारस्य वाक्यानि लोट्-लकारेण परिवर्तयत-

         यथा- बालिकाः नृत्यन्ति    -       बालिकाः नृत्यन्तु   

उत्तर – (क) बालकाः हसन्ति          -        बालकाः हसन्तु

 (ख) युवां तत्र गच्छथः        -        युवां तत्र गच्छतम्

 (ग) यूयं धावथ                 -        यूयं धावत

 (घ) आवां लिखावः            -        आवां लिखाव

             (ङ) वयं पठामः                -        वयं पठाम 

01 - वन्दे भारतमातरम्

 


अभ्यासः प्रश्नः –

१. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् एकपदेन पदद्वयेन वा उत्तरं लिखन्तु -

(क) पर्वतराजः कः?
उत्तर: हिमालयः

(ख) समुद्रः कस्याः चरणौ प्रक्षालयति?
उत्तर: भारतमातुः

(ग) त्रिवर्णयुतः ध्वजः कुत्र विलसति?
उत्तर: भारतमातुः हस्ते |

(घ) ध्वजस्थितः केशरवर्णः अस्मान् किं वक्तुं प्रेरयति?
उत्तर: जयतु सैनिकः |

(ङ) कृषकबान्धवाः भारतभूमिं कैः सिञ्चन्ति?
उत्तर: स्व – स्वेदबिन्दुभिः |

(च) केषां धवलं यशः राष्ट्रध्वजस्य मध्ये विलसति?
उत्तर: वैज्ञानिकानाम् |

(छ) सूर्यः कं विना नित्यं सञ्चरति?
उत्तर: विरामम् |

 

२. अधः प्रदत्तानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु -

(क) पवित्राः नद्यः काः?
उत्तर: गंगा, यमुना, सरस्वती, सिन्धुः, गण्डकी, महानदी, नर्मदा, गोदावरी, कृष्णा, कावेरी, ब्रह्मपुत्रा च पवित्राः नद्यः सन्ति।

(ख) विविधेषु प्रदेशेषु जनाः किमर्थम् आगच्छन्ति?
उत्तर: विविधेषु प्रदेशेषु जनाः भारतस्य तीर्थक्षेत्राणां धूलिं ललाटे स्थापयितुं आगच्छन्ति।

(ग) धर्मचक्रे कः भावं बोधयति?
उत्तर: धर्मचक्रे ‘चलनीयं कर्तव्यपथे वै, न विरम, सततं चल’ इति भावं बोधयति ।

(घ) कृषकबान्धवानां परिश्रमेण भारतभूमिः कथं सज्जाता?
उत्तर: कृषकबान्धवानां परिश्रमेण भारतभूमिः हरितवर्णमयी समृद्धा सस्यश्यामला च सञ्जाता ।

(ङ) विज्ञानस्य केषु क्षेत्रेषु भारतीयैः यशः प्राप्तम्?
उत्तर: विज्ञानस्य अणुशास्त्रे, सङ्गणकशास्त्रे, चिकित्साशास्त्रे, अन्तरिक्षशास्त्रे, आयुधशास्त्रे इत्यादिषु क्षेत्रेषु भारतीयैः यशः प्राप्तम्।

(च) अन्ते सर्वे किं गीतं गायन्ति?
उत्तर: अन्ते सर्वे 'वयं बालका भारतभक्ताः' इति गीतं गायन्ति |

 

३. रेखा‌ङ्कितानि पदानि आश्रित्य उदाहरणानुसारं प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु -

यथा - अस्माकं वत्सला भारतमाता । 

उत्तर: केषां वत्सला भारतमाता?

(क)   समुद्रः भारतमातुः चरणौ प्रक्षालयति। 

उत्तर: समुद्रः कस्याः चरणौ प्रक्षालयति?

(ख)  जनाः तीर्थक्षेत्राणां धूलिं ललाटे स्थापयन्ति। 

उत्तर: जनाः केषां धूलिं ललाटे स्थापयन्ति?

(ग)    वीराः भारतमातुः सर्वदा सेवां कृतवन्तः। 

उत्तर: के भारतमातुः सर्वदा सेवां कृतवन्तः?

(घ)   'जयतु कृषकः' इति वक्तुम् अस्मान् प्रेरयति। 

उत्तर: 'जयतु कृषकः' इति वक्तुं कान् प्रेरयति?

(ङ)   नदी कष्टानि सहमाना प्रवहति। 

उत्तर: का कष्टानि सहमाना प्रवहति?

(च)   वयं गौरववर्धनार्थं प्रयत्नं कुर्मः। 

उत्तर: वयं किमर्थं प्रयत्नं कुर्मः?

 

४. अधः प्रदत्तानां शब्दानाम् उदाहरणानुसारं रिक्तस्थानेषु रूपाणि लिखन्तु -

उत्तर:  एकवचनम्              द्विवचनम्               बहुवचनम्                विभक्तिः

(क)    चरणम्                  चरणौ                    चरणानि                      द्वितीया विभक्तिः

(ख)    नदी                     नद्यौ                        नद्यः                            प्रथमा विभक्तिः

(ग)     ललाटे                  ललाटयोः                ललाटेषु                     सप्तमी विभक्तिः

(घ)     देशाय                   देशाभ्याम्               देशेभ्यः                    चतुर्थी विभक्तिः

(ङ)    चक्रम्                   चक्रे                       चक्राणि                       प्रथमा विभक्तिः

(च)     वैज्ञानिकेन         वैज्ञानिकाभ्याम्         वैज्ञानिकैः                तृतीया विभक्तिः

(छ)    अहम्                    आवाम्                    वयम्                          प्रथमा विभक्तिः

(ज)    विज्ञानस्य               विज्ञानयोः              विज्ञानानाम्              षष्ठी विभक्तिः

 

५. अधः प्रदत्तानि वाक्यानि पठित्वा मातृभाषायां / प्रान्तीयभाषायाम् / आ‌ङ्ग्लभाषायां वा अनुवादं कुर्वन्तु -

(क) भारतभूमौ पवित्राः नद्यः प्रवहन्ति । 

उत्तर: भारत्भूमि पर पवित्र नदियां बहती है |

(ख) भारतस्य मस्तके हिमालयः मुकुटरूपेण शोभते ।

उत्तर: भारत के मस्तक पर हिमालय पर्वत मुकुट के रूप में सुशोभित होता है |

(ग) भारतभूमौ श्रेष्ठाः पर्वताः विराजन्ते ।

उत्तर: भारतभूमि पर श्रेष्ठ पर्वत स्थित है |

(घ) राष्ट्रध्वजे केशरः, श्वेतः, हरितः च वर्णाः सन्ति ।

उत्तर: राष्ट्रीय ध्वज में केशरिया, सफ़ेद और हरा रंग हैं |

(ङ) वयं भारते जन्म प्राप्तवन्तः ।

उत्तर: हम सभी ने भारत में जन्म लिया |

 

६. अधः प्रदत्तानां शब्दानाम् उदाहरणानुसारं विभक्तिं वचनं च लिखन्तु -

उत्तर:           शब्दः                            विभक्तिः                             वचनम्: 

(क) भारतमाता                 प्रथमाविभक्तिः                      एकवचनम्

(ख) नद्यः                           प्रथमाविभक्तिः                      बहुवचनम्

(ग) ललाटे                          सप्तमीविभक्तिः                   एकवचनम्

(घ) तीर्थक्षेत्राणाम्               षष्ठीविभक्तिः                        बहुवचनम्

(ङ) देशस्य                         षष्ठीविभक्तिः                        एकवचनम्

(च) बलिदानम्                  द्वितीयाविभक्तिः                     एकवचनम्

(छ) कृषीवलबान्धवाः          प्रथमाविभक्तिः                      बहुवचनम्

(ज) अस्मान्                        द्वितीयाविभक्तिः                     बहुवचनम्

(झ) क्षेत्रेषु                           सप्तमीविभक्तिः                      बहुवचनम्

 

 

७. पाठे प्रयुक्तानां क्रियापदानि रिक्तस्थानेषु लिखन्तु-

उत्तर:  शृणुम्:              जानीमः                 अस्ति                   वर्तते            करोमि

गायन्ति             भवामः                  प्रवहन्ति              आगच्छन्ति    विलसति

शोभते              विराजन्ते               प्रयच्छन्ति            सूचयति        सिञ्चति

प्रेरयति            विलसति                परिपोषयति          सन्ति           बोधयति

सञ्चरति           प्रवहति                  प्रयच्छति                कुर्मः            गायामः

 

८. अधः प्रदत्तानां क्रियापदानि त्रिषु पुरुषेषु त्रिषु वचनेषु च लट् – लकारस्य रूपाणि लिखन्तु –

उत्तर:

                

पुरुष / वचन

एकवचनम्

द्विवचनम्

बहुवचनम्

प्रथम पुरुष

भवति

भवतः

भवन्ति

मध्यम  पुरुष

भवसि

भवथः

भवथ

उत्तम पुरुष

भवामि

भवावः

भवामः

 

पुरुष / वचन

एकवचनम्

द्विवचनम्

बहुवचनम्

प्रथम पुरुष

अस्ति

स्तः

सन्ति

मध्यम पुरुष

असि

स्थः

स्थ

उत्तम पुरुष

अस्मि

स्वः

स्मः

 

पुरुष / वचन

एकवचनम्

द्विवचनम्

बहुवचनम्

प्रथम पुरुष

इच्छति

इच्छतः

इच्छन्ति

मध्यम पुरुष

इच्छसि

इच्छथः

इच्छथ

उत्तम पुरुष

इच्छामि

इच्छावः

इच्छामः

 

पुरुष / वचन

एकवचनम्

द्विवचनम्

बहुवचनम्

प्रथम पुरुष

आगच्छति

आगच्छतः

आगच्छन्ति

मध्यम पुरुष

आगच्छसि

आगच्छथः

आगच्छथ

उत्तम पुरुष

आगच्छामि

आगच्छावः

आगच्छामः

 


02 - अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका

  1. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरम् लिखत - ( क) मित्राणि ग्रीष्मावकाशे कुत्र गच्छन्ति ?  उत्तर - ( क) उत्तराखण्डम् ( ख) सर्वत्र क...