11 - सन्निमित्ते वरं त्यागः (ख-भागः)

 

अभ्यासात् जायते सिद्धिः

 

१. निम्नलिखितेषु वाक्येषु रक्तवर्णीयानि स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) वीरवरो पत्नीं पुत्रं दुहितरञ्च प्राबोधयत् ।
उत्तरम् : क: पत्नीं पुत्रं दुहितरञ्च प्राबोधयत् ?

 

(ख) ततस्ते सर्वे सर्वमङ्गलायाः आयतनं गताः ।
उत्तरम् : ततस्ते सर्वे कस्याः आयतनं गताः?

 

(ग) वीरवरः वर्तनस्य निस्तारं पुत्रोत्सर्गेण अकरोत् ।
उत्तरम् : वीरवरः वर्तनस्य निस्तारं केन / कथम् अकरोत् ?

 

(घ) राजा स्वप्रासादं प्राविशत् ।
उत्तरम् : राजा कुत्र प्राविशत् ?

 

(ङ) महीपतिः वीरवराय समग्रकर्णाटप्रदेशम् अयच्छत् ।
उत्तरम् : महीपतिः कस्मै समग्र कर्णाटप्रदेशम् अयच्छत्?

 

 

 

२. अधोलिखितान् प्रश्नान् उत्तरत-
(क) वीरवरः किम् अवर्णयत् ?
उत्तरम् : वीरवर : अखिलराजलक्ष्मीसंवादम् अवर्णयत् ।

 

(ख) प्राज्ञः धनानि जीवितञ्च केभ्यः उत्सृजेत् ?
उत्तरम् : प्राज्ञः धनानि जीवितं च परार्थे उत्सृजेत् ।

 

(ग) केन सदृशः लोके न भूतो न भविष्यति ?
उत्तरम् : वीरवरेण सदृशः लोके न भूतो न भविष्यति ।

 

(घ) का अदृश्या अभवत्?
उत्तरम् : भगवती सर्वमङ्गला अदृश्या अभवत् ।

 

(ङ) सपरिवारः वीरवरः कुत्र गतवान्?
उत्तरम् : सपरिवारः वीरवरः स्वगृहं गतवान् ।

 

 

 

३. अधोलिखितेषु वाक्येषु रक्तवर्णीयपदानि केभ्यः प्रयुक्तानि इति उदाहरणानुगुणं लिखत-
उदाहरणम् - धन्यः अहम् स्वामिजीवितरक्षार्थं विनियुक्तः । – शक्तिधराय
(क) भगवति ! न मे प्रयोजनं राज्येन जीवितेन वा ।
उत्तरम् : नृपाय / राज्ञे

 

(ख) वत्स! अनेन ते॒ सत्त्वोत्कर्षेण भृत्यवात्सल्येन च परं प्रीतास्मि ।
उत्तरम् : नृपाय / राज्ञे

 

(ग) धन्याहं यस्या ईदृशो जनको भ्राता च ।
उत्तरम् : वीरंवत्यै

 

(घ) तदेतत्परित्यक्तेन मम राज्येनापि किं प्रयोजनम् ।
उत्तरम् : नृपस्य/शूद्रकाय/राज्ञे

 

(ङ) अयम् अपि सपरिवारो जीवतु ।
उत्तरम् : वीरवराय/राजपुत्राय ।

 

 

 

४. उदाहरणानुसारं अन्वयरूपेण लिखत-
यथा- कृतो मया गृहीतस्वामिवर्तनस्य निस्तारो स्वपुत्रोत्सर्गेण ।

        गृहीतस्वामिवर्तनस्य निस्तारो मया स्वपुत्रोत्सर्गेण कृतः ।

(क) नेदानीं राज्यभङ्गस्ते भविष्यति ।
उत्तरम् : इदानीं ते राज्यभङ्गः न भविष्यति ।

 

(ख) तेन पातितं स्वशिरः स्वकरस्थखड्गेन ।
 उत्तरम् : तेन स्वकरस्थखड्गेन स्वशिरः पातितम् ।

 

(ग) तदा ममायुः शेषेणापि जीवतु राजपुत्रो वीरवरः सह पुत्रेण पत्न्या दुहित्रा च ।
उत्तरम् : तदा ममायुः शेषेणापि राजपुत्रो वीरवरः पुत्रेण पत्न्या दुहित्रा च सह जीवतु ।

 

(घ) तत्क्षणादेव देवी गताऽदर्शनम् ।
उत्तरम् : तत्क्षणादेव देवी अदर्शनम् गता ।

 

(ङ) महीपतिस्तस्मै प्रायच्छत् समग्रकर्णाटप्रदेशं राजपुत्राय वीरवराय ।
उत्तरम् : महीपति: तस्मै राजपुत्राय वीरवराय समग्र-कर्णाट-प्रदेशं प्रायच्छत् ।

 

(च) जायन्ते च म्रियन्ते च मादृशाः क्षुद्रजन्तवः ।
उत्तरम् : मादृशाः क्षुद्रजन्तवः जायन्ते मिय्रन्ते च ।

 

 

 

५. उदाहरणानुगुणम् अधोलिखितानां पदानां पदच्छेदं कुरुत-
यथा-यद्येवमस्मत्कुलोचितम् = यदि-एवम्-अस्मत्-कुलोचितम्
सत्त्वोत्कर्षेण = सत्त्व-उत्कर्षेण

उत्तरम् :

(क) गृहीतस्वामिवर्तनस्य = गृहीत – स्वामि-वर्तनस्य
(ख) निस्तारोपायः = निस्तार – उपायः
(ग) गृह्यतामेष = गृह्यताम्-एषः
(घ) स्वपुत्रोत्सर्गेण = स्वपुत्र – उत्सर्गेण
(ङ) स्वकरस्थखड्गेन = स्वकरस्थ-खड्गेन
(च) तदेतत्परित्यक्तेन = तत्-एतत्-परित्यक्तेन
(छ) स्वशिरश्छेदनार्थमुत्क्षिप्तः = स्वशिरः-छेदनार्थम्-उत्क्षिप्तः
(ज) मद्दर्शनाददृश्यताम् = मत्-दर्शनात् – अदृश्यताम्
(झ) तत्क्षणादेव = तत्-क्षणात्-एव
(ञ) लब्धजीवितः = लब्ध- जीवितः

 

 

६. (क) उदाहरणानुगुणं पाठगतानि पदानि अधिकृत्य सन्धियुक्तपवैः रिक्तस्थानानि पूरयत-
                          यथा - स्व + आवासम् = स्वावासम्

उत्तरम् :
1. तत् + श्रुत्वा = तच्छ्रुत्वा

2. दुहितरम् + च = दुहितरञ्च

3. धन्यः + अहम् = धन्योऽहम्

4. जीवितम् + च + एव = जीवितञ्चैव

5. विलम्बः + तात = विलम्बस्तात

6. कः + अधुना = कोऽधुना

7. न + आचरितव्यम् = नाचरितव्यम्

8. धन्या + अहम् = धन्याहं

9. निस्तारः + उपायः = निस्ताररुपाय

10. वीरवरः + अवदत् = वीरवरोऽवदत्

11. ततः + असौ = ततोऽसौ

12. ततः + ते = ततस्ते

 

 

 

(ख) निम्नलिखितपदानां सन्धिच्छेदं कुरुत-

उत्तरम् :
1. शूद्रकोऽपि = शूद्रक : + अपि

2. पुनर्भूपालेन = पुनः + भूपालेन

3. महीपतिस्तस्मै = महीपालः + तस्मै

4. प्रायच्छत् = प्र + अयच्छत्

5. नृपतिरपि = नृपतिः + अपि

6. सर्वेषामदृश्य = सर्वेषाम् + अदृश्य

7. वार्ताऽन्या = वार्ता + अन्याः

8. राज्यभङ्गस्ते = राज्यभङ्गः + ते

9. गतिर्गन्तव्या = गतिः + गन्तव्या

10. इत्युक्त्वा = इति + उक्त्वा

11. नेदानीं = न + इदानीं

12. प्रीतास्मि = प्रीता + अस्मि

 

 

 

७. अधोलिखितानि कथनानि कथायाः घटनानुसारं लिखत-

(क) सर्वं दृष्ट्वा राजा शूद्रकः अपि सर्वस्वसमर्पणार्थं सिद्धः अभवत् ।
(ख) पितुः वार्तां श्रुत्वा शक्तिधरः प्रसन्नतया स्वस्य समर्पणार्थं सिद्धः अभवत् ।
(ग) प्रातः राजा वीरवरम् अपृच्छत् ‘ह्यः रात्रौ किम् अभवत्”?
(घ) वीरवरो गृहं गत्वा पत्नीं पुत्रं पुत्रीञ्च प्राबोधयत्, सर्वां च वार्ताम् अकथयत् ।
(ङ) वीरवरेण उक्तम् – स्वामिन् ! न कापि वार्ता । सा नारी अदृश्या अभवत् ।
(च) भगवती प्रसन्ना अभवत् । भगवत्याः कृपया सर्वे जीवितवन्तः ।
(छ) वीरवरः परिवारेण सह सर्वस्वसमर्पणम् अकरोत् ।
उत्तरम् : -

(क)        प्रातः राजा वीरवरम् अपृच्छत् “ह्यः रात्रौ किम् अभवत्”?

(ख)       वीरवरेण उक्तम् – स्वामिन् ! न कापि वार्ता । सा नारी अदृश्या अभवत् ।

(ग)         भगवती प्रसन्ना अभवत् । भगवत्याः कृपया सर्वे जीवितवन्तः ।

(घ)         वीरवरो गृहं गत्वा पत्नीं पुत्रं पुत्रीञ्च प्राबोधयत्, सर्वां च वार्ताम् अकथयत् ।

(ङ)        पितुः वार्तां श्रुत्वा शक्तिधरः प्रसन्नतया स्वस्य समर्पणार्थं सिद्धः अभवत् ।

(च)         वीरवरः परिवारेण सह सर्वस्वसमर्पणम् अकरोत् ।

(छ)        सर्वं दृष्ट्वा राजा शूद्रकः अपि सर्वस्व समर्पणार्थं सिद्धः अभवत् ।