01 - वन्दे भारतमातरम्

 

अभ्यासः प्रश्नः –

१. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् एकपदेन पदद्वयेन वा उत्तरं लिखन्तु -

(क) पर्वतराजः कः?
उत्तर: हिमालयः

(ख) समुद्रः कस्याः चरणौ प्रक्षालयति?
उत्तर: भारतमातुः

(ग) त्रिवर्णयुतः ध्वजः कुत्र विलसति?
उत्तर: भारतमातुः हस्ते |

(घ) ध्वजस्थितः केशरवर्णः अस्मान् किं वक्तुं प्रेरयति?
उत्तर: जयतु सैनिकः |

(ङ) कृषकबान्धवाः भारतभूमिं कैः सिञ्चन्ति?
उत्तर: स्व – स्वेदबिन्दुभिः |

(च) केषां धवलं यशः राष्ट्रध्वजस्य मध्ये विलसति?
उत्तर: वैज्ञानिकानाम् |

(छ) सूर्यः कं विना नित्यं सञ्चरति?
उत्तर: विरामम् |

 

२. अधः प्रदत्तानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु -

(क) पवित्राः नद्यः काः?
उत्तर: गंगा, यमुना, सरस्वती, सिन्धुः, गण्डकी, महानदी, नर्मदा, गोदावरी, कृष्णा, कावेरी, ब्रह्मपुत्रा च पवित्राः नद्यः सन्ति।

(ख) विविधेषु प्रदेशेषु जनाः किमर्थम् आगच्छन्ति?
उत्तर: विविधेषु प्रदेशेषु जनाः भारतस्य तीर्थक्षेत्राणां धूलिं ललाटे स्थापयितुं आगच्छन्ति।

(ग) धर्मचक्रे कः भावं बोधयति?
उत्तर: धर्मचक्रे ‘चलनीयं कर्तव्यपथे वै, न विरम, सततं चल’ इति भावं बोधयति ।

(घ) कृषकबान्धवानां परिश्रमेण भारतभूमिः कथं सज्जाता?
उत्तर: कृषकबान्धवानां परिश्रमेण भारतभूमिः हरितवर्णमयी समृद्धा सस्यश्यामला च सञ्जाता ।

(ङ) विज्ञानस्य केषु क्षेत्रेषु भारतीयैः यशः प्राप्तम्?
उत्तर: विज्ञानस्य अणुशास्त्रे, सङ्गणकशास्त्रे, चिकित्साशास्त्रे, अन्तरिक्षशास्त्रे, आयुधशास्त्रे इत्यादिषु क्षेत्रेषु भारतीयैः यशः प्राप्तम्।

(च) अन्ते सर्वे किं गीतं गायन्ति?
उत्तर: अन्ते सर्वे 'वयं बालका भारतभक्ताः' इति गीतं गायन्ति |

 

३. रेखा‌ङ्कितानि पदानि आश्रित्य उदाहरणानुसारं प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु -

यथा - अस्माकं वत्सला भारतमाता । 

उत्तर: केषां वत्सला भारतमाता?

(क)   समुद्रः भारतमातुः चरणौ प्रक्षालयति। 

उत्तर: समुद्रः कस्याः चरणौ प्रक्षालयति?

(ख)  जनाः तीर्थक्षेत्राणां धूलिं ललाटे स्थापयन्ति। 

उत्तर: जनाः केषां धूलिं ललाटे स्थापयन्ति?

(ग)    वीराः भारतमातुः सर्वदा सेवां कृतवन्तः। 

उत्तर: के भारतमातुः सर्वदा सेवां कृतवन्तः?

(घ)   'जयतु कृषकः' इति वक्तुम् अस्मान् प्रेरयति। 

उत्तर: 'जयतु कृषकः' इति वक्तुं कान् प्रेरयति?

(ङ)   नदी कष्टानि सहमाना प्रवहति। 

उत्तर: का कष्टानि सहमाना प्रवहति?

(च)   वयं गौरववर्धनार्थं प्रयत्नं कुर्मः। 

उत्तर: वयं किमर्थं प्रयत्नं कुर्मः?

 

४. अधः प्रदत्तानां शब्दानाम् उदाहरणानुसारं रिक्तस्थानेषु रूपाणि लिखन्तु -

उत्तर:  एकवचनम्              द्विवचनम्               बहुवचनम्                विभक्तिः

(क)    चरणम्                  चरणौ                    चरणानि                      द्वितीया विभक्तिः

(ख)    नदी                     नद्यौ                        नद्यः                            प्रथमा विभक्तिः

(ग)     ललाटे                  ललाटयोः                ललाटेषु                     सप्तमी विभक्तिः

(घ)     देशाय                   देशाभ्याम्               देशेभ्यः                    चतुर्थी विभक्तिः

(ङ)    चक्रम्                   चक्रे                       चक्राणि                       प्रथमा विभक्तिः

(च)     वैज्ञानिकेन         वैज्ञानिकाभ्याम्         वैज्ञानिकैः                तृतीया विभक्तिः

(छ)    अहम्                    आवाम्                    वयम्                          प्रथमा विभक्तिः

(ज)    विज्ञानस्य               विज्ञानयोः              विज्ञानानाम्              षष्ठी विभक्तिः

 

५. अधः प्रदत्तानि वाक्यानि पठित्वा मातृभाषायां / प्रान्तीयभाषायाम् / आ‌ङ्ग्लभाषायां वा अनुवादं कुर्वन्तु -

(क) भारतभूमौ पवित्राः नद्यः प्रवहन्ति । 

उत्तर: भारत्भूमि पर पवित्र नदियां बहती है |

(ख) भारतस्य मस्तके हिमालयः मुकुटरूपेण शोभते ।

उत्तर: भारत के मस्तक पर हिमालय पर्वत मुकुट के रूप में सुशोभित होता है |

(ग) भारतभूमौ श्रेष्ठाः पर्वताः विराजन्ते ।

उत्तर: भारतभूमि पर श्रेष्ठ पर्वत स्थित है |

(घ) राष्ट्रध्वजे केशरः, श्वेतः, हरितः च वर्णाः सन्ति ।

उत्तर: राष्ट्रीय ध्वज में केशरिया, सफ़ेद और हरा रंग हैं |

(ङ) वयं भारते जन्म प्राप्तवन्तः ।

उत्तर: हम सभी ने भारत में जन्म लिया |

 

६. अधः प्रदत्तानां शब्दानाम् उदाहरणानुसारं विभक्तिं वचनं च लिखन्तु -

उत्तर:           शब्दः                            विभक्तिः                             वचनम्: 

(क) भारतमाता                 प्रथमाविभक्तिः                      एकवचनम्

(ख) नद्यः                           प्रथमाविभक्तिः                      बहुवचनम्

(ग) ललाटे                          सप्तमीविभक्तिः                   एकवचनम्

(घ) तीर्थक्षेत्राणाम्               षष्ठीविभक्तिः                        बहुवचनम्

(ङ) देशस्य                         षष्ठीविभक्तिः                        एकवचनम्

(च) बलिदानम्                  द्वितीयाविभक्तिः                     एकवचनम्

(छ) कृषीवलबान्धवाः          प्रथमाविभक्तिः                      बहुवचनम्

(ज) अस्मान्                        द्वितीयाविभक्तिः                     बहुवचनम्

(झ) क्षेत्रेषु                           सप्तमीविभक्तिः                      बहुवचनम्

 

 

७. पाठे प्रयुक्तानां क्रियापदानि रिक्तस्थानेषु लिखन्तु-

उत्तर:  शृणुम्:              जानीमः                 अस्ति                   वर्तते            करोमि

गायन्ति             भवामः                  प्रवहन्ति              आगच्छन्ति    विलसति

शोभते              विराजन्ते               प्रयच्छन्ति            सूचयति        सिञ्चति

प्रेरयति            विलसति                परिपोषयति          सन्ति           बोधयति

सञ्चरति           प्रवहति                  प्रयच्छति                कुर्मः            गायामः

 

८. अधः प्रदत्तानां क्रियापदानि त्रिषु पुरुषेषु त्रिषु वचनेषु च लट् – लकारस्य रूपाणि लिखन्तु –

उत्तर:

                

पुरुष / वचन	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथम पुरुष	भवति	भवतः	भवन्ति
मध्यम  पुरुष	भवसि	भवथः	भवथ
उत्तम पुरुष	भवामि	भवावः	भवामः

 

पुरुष / वचन	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथम पुरुष	अस्ति	स्तः	सन्ति
मध्यम पुरुष	असि	स्थः	स्थ
उत्तम पुरुष	अस्मि	स्वः	स्मः

 

पुरुष / वचन	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथम पुरुष	इच्छति	इच्छतः	इच्छन्ति
मध्यम पुरुष	इच्छसि	इच्छथः	इच्छथ
उत्तम पुरुष	इच्छामि	इच्छावः	इच्छामः

 

पुरुष / वचन	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथम पुरुष	आगच्छति	आगच्छतः	आगच्छन्ति
मध्यम पुरुष	आगच्छसि	आगच्छथः	आगच्छथ
उत्तम पुरुष	आगच्छामि	आगच्छावः	आगच्छामः

 

02 - नित्यं पिबामः सुभाषितरसम्

 

अभ्यासः प्रश्नः –

1. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखन्तु -

(क) नरः कतिभिः वकारैः पूजितः भवति?
उत्तर - षड्भिः

(ख) पुरुषेण कति दोषाः हातव्याः?
उत्तर - षट्

(ग) बुद्धिः केन शुध्यति?
उत्तर: ज्ञानेन

(घ) जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः कः पूर्यते?
उत्तर: घटः

(ङ) आलस्यं केषां महान् रिपुः अस्ति?
उत्तर: मनुष्याणाम्

 

२. निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु-

(क) नरः कथं पूजितो भवति?
उत्तर: नरः विद्या, वाणी, विनय, वपुः, वित्तं, वेशः इति षड्भिः वकारैः पूजितो भवति।

(ख) पुरुषेण के दोषाः हातव्याः?
उत्तर: पुरुषेण निद्रा, तन्द्रा, भयं, क्रोधः, आलस्यं, दीर्घसूत्रता च एते षट् दोषाः हातव्याः।

(ग) कस्य बुद्धिः विस्तारिता भवति?
उत्तर: सत्सङ्गेन मनुष्यस्य बुद्धिः विस्तारिता भवति।

(घ) किं कृत्वा मनुष्यः नावसीदति?
उत्तर: उद्यमेन कार्यं कृत्वा मनुष्यः नावसीदति।

(ङ) व्यासस्य वचनद्वयं किम्?
उत्तर: व्यासस्य वचनद्वयं परोपकारः पुण्याय, पापाय परपीड़नम् इति अस्ति।

 

३. उदाहरनानुसारं श्लोकांशान् यथोचितं योजयन्तु -  

(क) विद्यया वपुषा वाचा वस्त्रेण विनयेन च।

उत्तर -  वकारैः पञ्चभिर्युक्तो नरो भवति पूजितः ।।

(ख) षड् दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिमिच्छता

उत्तर - निद्रा तन्द्रा भयं क्रोध आलस्यं दीर्घसूत्रता ।।

(ग) अद्भिर्गात्राणि शुध्यन्ति मनः सत्येन शुध्यति ।

उत्तर - विद्यातपोभ्यां भूतात्मा बुद्धिज्ञनिन शुध्यति ।।

(घ) उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् ।

उत्तर - वर्षं तद् भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः ॥

(ङ) जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः ।

उत्तर -  स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च ॥

 

४. निम्नलिखितानां वाक्यानां समानार्थकान् श्लोकांशान् पाठात् चित्वा लिखन्तु –

(क) मधुरवाण्या सर्वे प्रसन्नाः भवन्ति ।

उत्तर -   प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः |

(ख) परिश्रमेण तुल्यः बान्धवः नास्ति ।

उत्तर – नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति |

(ग) परोपकारेण मानवस्य पुण्यार्जनं भवति ।

उत्तर – परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् |

(घ) हिन्दमहासागरात् हिमालयपर्यन्तं भारतवर्षम् ।

उत्तर - उत्तरम्  यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् |

          वर्षं तद्भारतं नाम भारती यत्र संततिः ||

   

५. अधोलिखितानां शब्दानाम् उदाहरणानुसारं पर्यायपदानि लिखन्तु -

         यथा –        वपुः   –      शरीरम्

उत्तर -          (क) जलम्     -        वारिः
(ख) लोचनम्   -        नेत्रम्
(ग) धनम्       -        वित्तम्
(घ) बुद्धिः      -       मतिः
(ङ) रिपुः       -        शत्रुः

 

 

६. अधः रिक्तस्थानानि तृतीयाविभक्तेः समुचितरूपैः पूरयन्तु -

एकवचनम्                       द्विवचनम्                         बहुवचनम्

उत्तर - सुधाखण्डेन                     सुधाखण्डाभ्याम्                सुधाखण्डैः

वृक्षेण                            वृक्षाभ्याम्                        वृक्षैः

लतया                           लताभ्याम्                       लताभिः

देशेन                             देशाभ्याम्                       देशैः

पुण्येन                           पुण्याभ्याम्                      पुण्यैः

विनयेन                          विनयाभ्याम्                     विनयैः

 

 

७. कोष्ठके पदानि विलिख्य सुभाषितं पूरयन्तु -

उत्तर –         उत्तरम्  यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् |

वर्षं तद्भारतं नाम भारती यत्र संततिः ||

प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः |

तस्मात् तदेव वक्तव्यम्  वचने का दरिद्रता ||

 

८. उपर्युक्तानि सुभाषितानि पठित्वा रिक्तस्थानानि पूरयन्तु -

उत्तर –  (क) आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः ।

  (ख) मधुरं वचने का दरिद्रता।

  (ग) यः पठति लिखति पृच्छति च ।

  (घ) स हेतुः सर्वविद्यानां सर्वसम्पदां धनस्य च।

  (ङ) मनः बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति ।

03 अहं च त्वं च

                                                         

अभ्यासः प्रश्नोत्तर

          1.      विद्यार्थी स्वयं करे |

     2.    उदाहरणानुसारम् अधोलिखितपदेषु वाक्येषु पट्टिकातः उचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयन्तु |

            ( त्वं, युवां, यूयं, अहं, आवां, वयं )

                    यथा – हे बाल ! त्वं छात्रः असि |

            उत्तर –  (क) आवां शिक्षकौ स्वः |

                       (ख) मञ्चे यूयं नर्तक्यः स्थ |

                       (ग) अत्र अहं अस्मि |

                       (घ) सभायां युवां गायिके स्थः |

                       (ङ) विद्यालये वयं स्मः |

                       (च) वैद्यालये त्वं चिकित्सका असि |

     

        3.    चित्रं दृष्टवा उदाहरणस्य अनुगुणं वाक्यानि लिखन्तु |

यथा – अहं शिक्षकः अस्मि |

         आवां शिक्षकौ स्वः |

         वयं शिक्षकाः स्मः |

     उत्तर – (क) अहं तन्त्रज्ञः अस्मि |  (ख) अहं नर्तकः अस्मि |   (ग) अहं चालकः अस्मि |

     आवां तन्त्रज्ञौ स्वः |      आवां नर्तकौ स्वः |             आवां चालकौ स्वः |

      वयं तन्त्रज्ञाः स्मः |        वयं नर्तकाः स्मः |               वयं चालकाः स्मः |

 

                 यथा – अहम् आरक्षिका अस्मि |

                 आवाम् आरक्षिके स्वः |

                 वयम् आरक्षिकाः स्मः |

(घ) अहम् छात्रा अस्मि |        (ङ) अहम् गायिका अस्मि |          (च) अहम् अनुवैद्या अस्मि |

     आवाम् छात्रे स्वः |               आवाम् गायिके स्वः |              आवाम् अनुवैद्ये स्वः |

     वयम् छात्राः स्मः |                वयम् गायिकाः स्मः |              वयम् अनुवैद्याः स्मः |

        

         यथा – त्वं चिकित्सकः असि |

                 युवां चिकित्सकौ स्थः |

                 यूयं चिकित्सकाः स्थ |

(छ) त्वं लेखकः असि |         (ज) त्वं सैनिकः असि |                (झ) त्वं क्रीडकः असि |

      युवां लेखकौ स्थः |              युवां सैनिकौ स्थः |                   युवां क्रीडकौ स्थः |

      यूयं लेखकाः स्थ |                यूयं सैनिकाः स्थ |                       यूयं क्रीडकाः स्थ |

 

 

यथा – त्वं क्रीडिका असि |

                 युवां क्रीडिके स्थः |

                 यूयं क्रीडिकाः स्थ |

(ञ) त्वं अधिवक्त्रि असि |              (ट) त्वं छात्रा असि |            (ठ) त्वं धाविका असि |

      युवां अधिवक्त्र्यौ स्थः |                 युवां छात्रे स्थः |                 युवां धाविके स्थः |

      यूयं अधिवक्त्र्यः स्थ |                   यूयं छात्राः स्थ |                  यूयं धाविकाः स्थ |

        

     4.    उदाहरणानुगुणं वाक्यानि परस्परं योजयन्तु |

                यथा – त्वं बालिका असि |             युवां बालिके स्थः |            यूयं बालिकाः स्थ |

उत्तर –

(क) त्वं बालिका असि |                युवां बालिके स्थः |              यूयं बालिकाः स्थ |

(ख) अहं गायकः अस्मि |               आवां गायकौ स्वः |             वयं गायकाः स्मः |

(ग) त्वं छात्रः असि |                    युवां छात्रे स्थः |                यूयं छात्राः स्थ |          

(घ) अहं शिक्षकः अस्मि |               आवां शिक्षकौ स्वः |            वयं शिक्षकाः स्मः |

(ङ) अहं नर्तकी अस्मि |                आवां नर्तक्यौ स्वः |            वयं नर्तक्यः स्मः |

(च) त्वं गृहिणी असि |                   युवां गृहिण्यौ स्थः |             यूयं गृहिण्यः स्थ |

(छ) अहम् आरक्षकः अस्मि |           आवाम् आरक्षकौ स्वः |         वयम् आरक्षकाः स्मः |

(ज) त्वं सैनिकः असि |                 युवां सैनिकौ स्थः |             वयं सैनिकाः स्थ |

(झ) त्वं चिकित्सकः असि |             युवां चिकित्सकौ स्थः |         वयं चिकित्सकाः स्थ |

(ञ) अहं तन्त्रज्ञः अस्मि |               आवां तन्त्रज्ञौ स्वः |            वयं तन्त्रज्ञाः स्मः |

 

     5.    उदाहरणानुगुणं उत्तराणां प्रश्ननिर्माणम् कुर्वन्तु |

                यथा – त्वं चिकित्सकः |                 कः चिकित्सकः ?               त्वं कः ? 

उत्तर -

(क) त्वं तन्त्रज्ञः |                        कः तन्त्रज्ञः |                    त्वं कः |

(ख) युवां बालकौ |                      कौ बालकौ |                     युवां कौ  |

(ग) यूयं छात्राः |                          के छात्राः |                       यूयं के |                

(घ) अहं न्यायाधीशः |                   कः न्यायाधीशः |               त्वं कः |

(ङ) आवां गायिके |                      के गायिके |                     आवां के |

(च) वयं शिक्षिकाः |                      काः शिक्षिकाः |                  वयं काः |