05 - शूराः वयं धीराः वयम्

 

अभ्यास कार्यम्

1. छात्र स्वयं करे |

२. पाठस्य आधारेण प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखन्तु ।

(क) शूराः के ?

उत्तरम् - (क) शूराः वयम् / भारतीयाः ।

(ख) वयं कीदृशमानसाः स्मः?

उत्तरम् - (ख) वयं दृढमानसाः स्मः।

(ग) वयं कीदृश चिन्तकाः स्मः?

उत्तरम् - (ग) वयं शुभचिन्तकाः स्मः।

(घ) वयं कुत्र अतिनिश्चलाः स्मः?

उत्तरम् - (घ) वयं समरे अतिनिश्चलाः स्मः।

(ङ) वयं विजयार्थिनः कुत्र यामः?

उत्तरम् - (ङ) वयं विजयार्थिनः रणम् यामः।

 

३. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां वचनपरिवर्तनं कुर्वन्तु ।

उत्तरम् -  (क) शूराः वयम् = शूरः अहम्                        वीराः वयम् = वीरः अहम्

   

(ख) बलशालिनः = बलशाली                         जयगामिनः = जयगामी

   

(ग) दृढमानसाः = दृढमानसः                          प्रियसाहसाः = प्रियसाहसः

   

(घ) अतिभावुकाः = अतिभावुकः                     शुभचिन्तकाः = शुभचिन्तकः

            

           (ङ) धनकामना = धनकामनम्                        वञ्चना = वञ्चनम्

   

(च) वर्चस्वलाः = वर्चस्वला                             अतिनिश्चलाः = अतिनिश्चलः

 

४. 'क' स्तम्भेन सह 'ख' स्तम्भस्य उचितं मेलनं कृत्वा रिक्तस्थाने लिखन्तु ।

        (क) गतभीतयो धृतनीतयो    - दृढशक्तयो निखिलाः    

        (ख) यामो वयं समराङ्गणं    - अतिनिश्चला विजये

        (ग) जगदीश हे ! परमेश हे !   - नो देहि परमात्मन् !

        (घ) जयमङ्गलं परमोज्ज्वलं - सकलेश हे भगवन् ! 

        (ङ) जनसेवका अतिभावुकाः - शुभचिन्तका नियतम्

        (च) ऊर्जस्वला वर्चस्वला     - विजयार्थिनो बालाः|

उत्तरम् –    (क) गतभीतयो धृतनीतयो            -       दृढशक्तयो निखिलाः |

                 (ख) यामो वयं समराङ्गणं              -       विजयार्थिनो बालाः |

                 (ग) जगदीश हे ! परमेश हे !          -       सकलेश हे भगवन्!

                 (घ) जयमङ्गलं परमोज्ज्वलं            -       नो देहि परमात्मन्!

                 (ङ) जनसेवका अतिभावुकाः       -       शुभचिन्तका नियतम् |

                 (च) ऊर्जस्वला वर्चस्वला              -       अतिनिश्चला विजये |
        

५. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां वचनपरिवर्तनं कुर्वन्तु ।

यथा – एकवचनम्          शूरः             बहुवचनम्               शूराः

  उत्तरम् –

   (क) एकवचनम्          धीरः            बहुवचनम्               धीराः

   (ख) एकवचनम्          वीरः            बहुवचनम्               वीराः

   (ग) एकवचनम्           जनसेवकः      बहुवचनम्            जनसेवकाः

   (घ) एकवचनम्           धनकामना     बहुवचनम्            धनकामनाः

        (ङ) एकवचनम्          निखिलः        बहुवचनम्              निखिलाः

        (च) एकवचनम्           बाला           बहुवचनम्               बालाः

 

६. उदाहरणं दृष्ट्वा अधोलिखितानि पदानि परस्परं संयोज्य वाक्यानि रचयन्तु ।

 उत्तरम् –  (क) छात्रः पठति

(ख) छात्रौ पठतः

(ग) छात्राः पठन्ति

(घ) अहम् पठामि

(ङ) आवाम् पठावः

(च) वयम् पठामः

(छ) त्वम् पठसि

(ज) युवाम् पठथः

(झ) यूयम् पठथ

 

७. कोष्ठकात् उचितं पदं स्वीकृत्य रिक्तस्थाने लिखन्तु ।

यथा - तद्, स्त्रीलिङ्गम्, प्रथमा विभक्तिः, एकवचनम्   -       सा     (एषा/अहम्/सा)

उत्तरम् –

(क) अस्मद्, प्रथमा विभक्तिः, एकवचनम्                -       अहम्  (वयम्/त्वम्/अहम्)                 

(ख) युष्मद्, प्रथमा विभक्तिः, द्विवचनम्                  -        युवाम्  (त्वम्/सः/युवाम्)

(ग) तद्, पुंलिङ्गम्, प्रथमा विभक्तिः, बहुवचनम्        -        ते       (एषः/ते/सा)

(घ) एतद्, नपुंसकलिङ्गम्, प्रथमा विभक्तिः, बहुवचनम् -   एतानि (एतानि/वयम्/तत्)

(ङ) एतद्, स्त्रीलिङ्गम्, प्रथमा विभक्तिः, एकवचनम्    -    एषा    (अहम् एषा/एतत्)

(च) तद्, स्त्रीलिङ्गम्, प्रथमा विभक्तिः, द्विवचनम्       -      ते       (ते/अहम् एषा)

 

८. उदाहरणमनुसृत्य उचितेन पदेन रिक्तस्थानं पूरयन्तु ।

यथा - नायिका नृत्यति । (नृत्)

उत्तरम् –   (क) बालकः लिखति  । (लिख)

   (ख) छात्रौ क्रीडति । (क्रीड्)

   (ग) अहम् गच्छामि । (गच्छ्)

  (घ) कविः पश्यति । (पश्य्)

  (ङ) महिलाः वदन्ति । (वद्)

  (च) देवाः आगच्छन्ति । (आगच्छ्)

  (छ) फलानि पतन्ति । (पत्)

    (ज) गृहिण्यः उपविशन्ति । (उपविश्)

04 - अहं प्रातः उत्तिष्ठामि

 

अभ्यास कार्यम्

१. पट्टिकातः शिष्टाचारस्य पदानि चित्वा लिखन्तु ।

कलहः          मातृप्रेम         बन्धुषु          प्राणिषु          दया          प्रकृतिरक्षणम्          

सर्वेषु मैत्रीभावः    भ्रातृषु भगिनीषु च स्नेहः     गुरुवन्दनम्     पितृभक्तिः          प्रीतिः           प्रियवचनम्     अहिंसा     वृद्धसेवा     ज्येष्ठेषु आदरः          असूया          हिंसा            समयपालनम्           अतिथिसत्कारः    कनिष्ठेषु प्रीतिः स्वाभिमानम्            सत्यकथनम्    सत्पात्रे दानम्          स्वच्छता       अहङ्कारः     परस्परद्वेषः     परोपकारः

यथा -  गुरुवन्दनम्

उत्तरम् -        वृद्धसेवा                  अतिथिसत्कारः                मातृप्रेम

                  पितृभक्तिः              ज्येष्ठेषु आदरः                  कनिष्ठेषु प्रीतिः

                  बन्धुषु                  प्रीतिः                           परोपकारः

                  प्रियवचनम्              प्राणिषु                           दया

                  सत्यकथनम्            सत्पात्रे दानम्                   अहिंसा

                  सर्वेषु मैत्रीभावः         समयपालनम्                   स्वच्छता

                  प्रकृतिरक्षणम्           भ्रातृषु भगिनीषु च स्नेहः

 

२. उदाहरणानुगुणं समयं संख्याभिः लिखन्तु ।

  यथा - पादोन-सप्तवादनम्             -       06:45

 उत्तरम् - सार्ध-दशवादनम्              -       10:30

   दशवादनम्                    -       10:00

   सपाद-षड्वादनम्            -       06:15

   सार्ध – चतुर्वादनम्           -       04:30

   पादोन – एकादशवादनम्     -       10:45

 

 ३. उदाहरणानुगुणं समयम् अक्षरैः लिखन्तु ।

यथा - ०६:००        -       षड्वादनम्

      उत्तरम् -  ०५:३०       -       सार्ध – पञ्चवादनम्

०९:४५       -       पादोन – दशवादनम्

१२:००       -       द्वादशवादनम्

०६:४५       -       पादोन – सप्तवादनम्

११:३०        -       सार्ध – एकादशवादनम्

 

४. उदाहरणानुगुणं प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु ।

यथा - सः सार्ध-सप्तवादने अध्ययनं करोति ।           "सः कदा अध्ययनं करोति ?"  

(क)   सा सपाद-नववादने विद्यालयं गच्छति ।

उत्तरम् – कदा (कति वादने)

(ख) सतीशः सार्ध-द्वादशवादने भोजनं करोति ।  

उत्तरम् – कदा (कति वादने)

(ग) यानं पञ्चवादने आगच्छति ।

उत्तरम् – कदा (कति वादने)

(घ) गोपालः षड्वादने गोदोहनं करोति ।

उत्तरम् - कदा (कति वादने)

(ङ) माता दशवादने कार्यालयं गच्छति ।

उत्तरम् - कदा (कति वादने)

 

५. स्वस्य दिनचर्या सरलवाक्यैः लिखन्तु ।

अहं प्रातः षड्‌वादने उत्तिष्ठामि ।

उत्तरम् -       

(क) उत्थाय अहं प्रथमं धरतीं प्रणमामि ।

(ख) तत्पश्चात् माता पितरौ च नमामि ।

(ग) ततः कवोष्णं जलं पिबामि ।

(घ) सपाद् - षड्वादने शौचं कृत्वा दन्तधावनं करोमि ।

(ङ) सार्ध - षड्वादने अहं भ्रमणाय उद्यानं गच्छामि ।

(च) तत्र गत्वा व्यायामं करोमि ।

(छ) सप्तवादने उद्यानात् आगत्य स्नानं करोमि ।

(ज) तत्पश्चात् अहं ईशवन्दनां करोमि ।

(झ) सपाद - सप्तवादने अहं प्रातराशं करोमि ।

(ञ) सार्ध - सप्तवादने विद्यालयं प्रति गच्छामि ।

 

६. वाक्येषु शिष्टाचारपदं योजयन्तु ।

(नियमपालनं, सेवां, मैत्रीभावः, साहाय्यं, सत्कारं, दयाभावः)

यथा - युवकः मातापित्रोः सेवां करोति ।

उत्तरम् -        (क) सा दुर्बलानां साहाय्यं करोति ।

                   

                    (ख) सर्वेषु प्राणिषु दयाभावः भवतु ।

 

(ग) सर्वे छात्राः पाठशालायाः नियमपालनं कुर्वन्तु ।

 

(घ) वयं सर्वे अतिथीनां सत्कारं कुर्मः ।

 

(ङ) परस्परं छात्रेषु मैत्रीभावः भवतु ।

03 - सुभाषितरसं पीत्वा जीवनं सफलं कुरु

 

अभ्यास प्रश्न

१. पाठस्य आधारेण अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-

(क) गीतानि के गायन्ति?
उत्तर:  देवाः 

(ख) कः बलं न वेत्ति ?
उत्तर: निर्बलः 

(ग) कः वसन्तस्य गुणं वेत्ति ?
उत्तर: पिकः 

(घ) मूषकः कस्य बलं न वेत्ति ?
उत्तर: सिंहस्य 

(ङ) फलोद्गमैः के नम्राः भवन्ति ?
उत्तर: तरवः

(च) केन समं सख्यं न करणीयम् ?
उत्तर: दुर्जनेन

(छ) केन विना दैवं न सिध्यति?
उत्तर: पुरुषकारेण

 

२. पाठस्य आधारेण अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत –

(क) तरवः कदा नम्राः भवन्ति ?
उत्तर: तरवः फलोद्गमैः नम्राः भवन्ति ।

(ख) समृद्धिभिः के अनुद्धताः भवन्ति ?
उत्तर: समृद्धिभिः सत्पुरुषाः अनुद्धताः भवन्ति ।

(ग) सत्पुरुषाणां स्वभावः कीदृशः भवति ?
उत्तर: सत्पुरुषाणां स्वभावः परोपकाराय भवति, यथा तरवः फलोद्गमैः नम्राः भवन्ति, मेघाः जलैः नम्राः भवन्ति, तथा सत्पुरुषाः समृद्धिभिः अनुद्धताः भवन्ति ।

(घ) सत्यम् कदा सत्यम् न भवति ?

उत्तरम् - सत्यम् अप्रियं च अनृतं च न भवति । 

(ङ) दैवं कदा न सिध्यति ?

उत्तरम् - दैवं प्रयत्नेन विना न सिध्यति । 

 

३. स्तम्भयोः मेलनं कुरुत –

उत्तरम् -

गायन्ति देवाः किल गीतकानि          -        भारतभूमेः माहात्म्यवर्णनम्

गुणी गुणं वेत्ति                              -        सज्जनः एव गुणानां मर्मज्ञः

भवन्ति नम्राः तरवः फलोद्रमैः          -        सत्पुरुषाणां स्वाभाविकी नम्रता

यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते           -        सुवर्णं चतुर्भिः प्रकारैः परीक्ष्यते

अष्टौ गुणाः पुरुषं दीपयन्ति              -        प्रज्ञा, दमः, दानं, कृतज्ञता इत्यादयः

दुर्जनेन समं सख्यं न कारयेत्           -        दुष्टसङ्गः दुःखदः

एकेन चक्रेण न रथस्य गतिः             -        केवलं दैवं प्रयत्नं विना असिद्धम्

 

४. अधः प्रदत्तमञ्जूषातः पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत -

(फलोद्रमैः, गुणम्, कृतज्ञता, सिद्ध्यति, श्रुतम्, शीलेन)

उत्तरम् -

(क) गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणः ।

(ख) भवन्ति नम्राः तरवः फलोद्गमैः |

(ग) पुरुषः परीक्ष्यते कुलेन, शीलेन, गुणेन, कर्मणा।  

(घ) गुणाः पुरुषं दीपयन्ति - प्रज्ञा, कौल्यं, दमः, श्रुतम् |

(ङ) दानं यथाशक्ति कृतज्ञता च ।

(च) एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिद्ध्यति |

 

 

५. समुचितं विकल्पं चिनुत-

(क) “गायन्ति देवाः किल गीतकानि" इत्यस्य श्लोकस्य मुख्यविषयः कः ?

(i) वसन्तस्य सौन्दर्यम्                  (ii) भारतभूमेः गौरवम्          (iii) कर्मणां फलम्          (iv) दानस्य प्रभावः

उत्तरम् - भारतभूमेः गौरवम्

 

(ख) "गुणी गुणं वेत्ति" इत्यत्र कः गुणं न जानाति ?

(i) गुणी                  (ii) निर्गुणः              (iii) पिकः               (iv) बली

उत्तरम् - निर्गुणः

 

(ग) “पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः" इत्यस्य तात्पर्यं किम् ?

(i) पिकः मधुरं गायति न वायसः                (iii) वायसः अपि सरसं गानं करोति            

(ii) सुजन एव गुणं जानाति                      (iv) वसन्तः निर्गणः अस्ति

उत्तरम् - सुजन एव गुणं जानाति |

 

(घ) "भवन्ति नम्राः तरवः फलोद्रमैः" इत्यस्य। अर्थः कः ?

(i) वृक्षाणां कठोरता                               (ii) सत्पुरुषाणाम् उन्नतिः                      

(iii) फलयुक्ताः वृक्षाः नम्राः भवन्ति |            (iv) परोपकारिणां दुर्बलता

उत्तरम् - फलयुक्ताः वृक्षाः नम्राः भवन्ति |

 

(ङ) "न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धाः" इत्यत्र सभायाः महत्त्वं किम् ?

(i) सभा मनोरञ्जनाय भवति                             (ii) सभा धनसम्पत्तिं प्रदातुं शक्नोति

(iii) धर्मोपदेशाय ज्ञानवृद्धाः जनाः आवश्यकाः          (iv) सभा केवलं राजकार्यार्थं भवति

उत्तरम् - धर्मोपदेशाय ज्ञानवृद्धाः जनाः आवश्यकाः |

 

(च) दुर्जनेन सह सख्यं किमर्थं न कार्यम् ?

(i) सः मित्रं भवति                                (ii) सः धनं ददाति

(iii) सः शिक्षां ददाति                            (iv) सः उष्णाङ्गारवद् हानिकरः भवति

उत्तरम् - सः उष्णाङ्गारवद् हानिकरः भवति |