06 - क्रीडाम वयं श्लोकान्त्याक्षरीम्

 

अभ्यास कार्यम्

1. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखन्तु -

(क) विद्याहीनाः कीदृशाः किंशुकाः इव न शोभन्ते ?

उत्तरम् -  निर्गन्धाः 

 

(ख) धीमतां कालः कथं गच्छति ?

उत्तरम् -  काव्यशास्त्रविनोदेन 

 

(ग) केषां कालः निद्रया कलहेन वा गच्छति ?

उत्तरम् -   मूर्खाणाम् 

 

(घ) खलस्य विद्या किमर्थम् ?

उत्तरम् - विवादाय 

 

(ङ) सज्जनस्य विद्या किमर्थम् ?

उत्तरम् -   ज्ञानाय 

 

(च) चन्द्रः केषां भूषणम् अस्ति ?

उत्तरम् - ताराणाम्  

 

(छ) सर्वधनप्रधानं किम् ?

उत्तरम् -   विद्याधनम् 

 

 

२. अधः प्रदत्तानां प्रश्नानां पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु -

(क) निर्गन्धाः किंशुकाः इव के न शोभन्ते ?

उत्तरम् - निर्गन्धाः किंशुकाः इव विद्याहीनाः न शोभन्ते ।

 

(ख) मूर्खाणां कालः कथं गच्छति ?

उत्तरम् - मूर्खाणां कालः व्यसनेन, निद्रया, कलहेन वा गच्छति ।

 

(ग) दुर्जनः विद्यायाः धनस्य शक्तेः च उपयोगं कथं करोति ?

उत्तरम् - दुर्जनः विद्यायाः उपयोगं विवादाय, धनस्य उपयोगं मदाय, शक्तेः उपयोगं परेषाम् पीडनाय च करोति ।

 

(घ) कीदृशाः मनुष्याः भुवि भारभूताः भवन्ति ?

उत्तरम् - ये मनुष्याः न विद्यां, न तपो, न दानं, न ज्ञानं, न शीलं, न गुणं, न धर्मं च जानन्ति, ते भुवि भारभूताः भवन्ति ।

 

(ङ) शनैः शनैः कानि साधनीयानि ?

उत्तरम् - शनैः शनैः विद्या, वित्तं, गिरिषु आरोहणं, पञ्चैतानि च साधनीयानि ।

 

 

 

३. उचितान् वाक्यांशान् परस्परं संयोजयन्तु –

उत्तरम् -        (क)                                               (ख)

तदा वृत्तिश्च कीर्तिश्च                      -        यदा विद्या भवेत्तव

खलस्य साधोर्विपरीतमेतत्             -        ज्ञानाय दानाय च रक्षणाय

शनैर्विद्या शनैर्वित्तं                       -        पञ्चैतानि शनैः शनैः

विद्याहीना न शोभन्ते                    -        निर्गन्धा इव किंशुकाः

न चोरहार्यं न च राजहार्यम्              -        न भातृभाज्यं न च भारकारि

विद्या राजसु पूज्यते                     -        न हि धनम्

अतो धर्मार्थमोक्षेभ्यः                     -        विद्याभ्यासं समाचरेत्

 

 

 

४. उदाहरणानुसारम् अधः रेखाङ्कितानि पदानि आश्रित्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु -

उत्तरम् -

(क) राजा पृथिव्याः भूषणं भवति ।              -       राजा कस्याः भूषणं भवति ?

 

(ख) साधोः विद्या ज्ञानाय भवति ।              -        कस्य विद्या ज्ञानाय भवति ?

 

(ग) विद्या गुरूणां गुरुः ।                          -       विद्या केषाम् गुरुः ?

 

(घ) ते मर्त्यलोके भुवि भारभूताः भवन्ति ।      -       ते मर्त्यलोके भुवि कीदृशाः भवन्ति ?

 

(ङ) विद्याहीनाः न शोभन्ते ।                     -        के न शोभन्ते ?

 

(च) सर्वस्य लोचनं शास्त्रम् ।                     -       सर्वस्य लोचनं किम् ?

 

(छ) विद्या राजसु पूज्यते ।                       -        विद्या कुत्र पूज्यते ?

 

(ज) काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् । -    केन कालो गच्छति धीमताम् ?

 

 

 

 

५. मञ्जूषातः समुचितानि पदानि स्वीकृत्य रिक्तस्थानानि पूरयन्तु –

         ( रक्षणाय, मदाय, विवादाय, परिपीडनाय, ज्ञानाय, दानाय )

  उत्तरम् -

सज्जनस्य             -                         दुर्जनस्य

शक्तिः  -       रक्षणाय                 -       शक्तिः  -       मदाय

विद्या   -       ज्ञानाय                  -       विद्या      -     विवादाय

धनम्   -       दानाय                  -       धनम्      -     परिपीडनाय

 

 

 

६. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां विभक्तिं वचनं च

उत्तरम् -      

यथा – ताराणाम्                –       षष्ठी विभक्तिः           -       बहुवचनम्

(क) विद्याम्             –       द्वितीया विभक्तिः       -       एकवचनम्

(ख) धनस्य             –       षष्ठी विभक्तिः           -       एकवचनम्

(ग) कलहेन             –       तृतीया विभक्तिः        -       एकवचनम्

(घ) नराणाम्            –       षष्ठी विभक्तिः           -       बहुवचनम्

(ङ) मर्त्यलोके          –       सप्तमी विभक्तिः         -       एकवचनम्

(च) ज्ञानाय             –       चतुर्थी विभक्तिः         -       एकवचनम्

(छ) राजसु              –       सप्तमी विभक्तिः         -       बहुवचनम्

05 - गीता सुगीता कर्तव्या

 

अभ्यास प्रश्न

१. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखत -

(क) श्रद्धावान् जनः किं लभते?

उत्तर -  ज्ञानम्

(ख) कस्मात् सम्मोहः जायते?

उत्तर -  सङ्गात्

(ग) सम्मोहात् किं जायते?

उत्तर -  स्मृतिविभ्रमः

(घ) अर्जुनाय गीतां कः उपदिष्टवान्?

उत्तर -  कृष्णः

(ङ) हर्षामर्षभयोद्वेगैः मुक्तः नरः कस्य प्रियः भवति?

उत्तर -  मम (ईश्वरस्य)

 

२. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत -

(क) कीदृशं वाक्यं वाङ्मयं तपः उच्यते?

उत्तर -  अनुद्वेगकरं सत्यं प्रियं हितं च यत् वाक्यं तत् वाङ्मयं तपः उच्यते।

(ख) कीदृशः जनः स्थितधीः उच्यते?

उत्तर -  दुःखेषु अनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः वीतरागभयक्रोधः च यः जनः सः स्थितधीः उच्यते।

(ग) जनः कथं प्रणश्यति?

उत्तर - ध्यायतो विषयान् पुंसः सङ्गः तेषूपजायते। सङ्गात् सञ्जायते कामः कामात् क्रोधोऽभिजायते । क्रोधात् भवति सम्मोहः सम्मोहात् स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशात् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात् प्रणश्यति ।

(घ) जनः कथम् उत्तमां शान्तिं प्राप्नोति?

उत्तर -  यः सर्वकामान् त्यक्त्वा निर्ममो निरहङ्कारः चरति, सः उत्तमां शान्तिं प्राप्नोति।

(ङ) उपदेशप्राप्तये त्रयः उपायाः के भवन्ति?

उत्तर -  उपदेशप्राप्तये त्रयः उपायाः भवन्ति - प्रणिपातेन, परिप्रश्नेन, सेवया च।

 

3. कोष्ठके दत्तानि पदानि उपयुज्य वाक्यानि रचयत -

उत्तर -  (क) अनुद्वेगकरं सत्यं प्रियहितं च वाक्यं वाङ्मयं तपः उच्यते।
(ख) सततं सन्तुष्टः दृढनिश्चयः च योगी भवति।
(ग) अनुद्विग्नमनाः मुनिः स्थितधीः उच्यते।
(घ) तद् आत्मज्ञानं प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया च विद्धि।
(ङ) सम्मोहात् स्मृतिविभ्रमः भवति।

 

4. अधोलिखितानि पदानि उपयुज्य वाक्यानि रचयत -

उत्तर -  (क) उच्यते    - गुरुः शिष्यं धर्मं उच्यते।
           (ख) च          - रामः लक्ष्मणः च वनं गतौ।
           (ग) न            - सः सत्यं न वदति।
           (घ) लब्ध्वा    - सः धनं लब्ध्वा प्रसन्नः अभवत्।
           (ङ) कुर्यात्     - सः कार्यं कुर्यात्।

 

5. पाठानुसारं समुचितेन पदेन श्लोकं पूरयत -

उत्तर -  (क) श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेंद्रियः।
(ख) स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्गयं तप उच्यते।
(ग) सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः।
(घ) क्रोधात् भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
(ङ) तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया।

 

6. उदाहरणानुसारं पदानि स्त्रीलिङ्गे परिवर्तयत -

उत्तर - 

उदाहरणम् – श्रद्धावान्           -         श्रद्धावती

        बुद्धिमान्           -         बुद्धिमती        

क. गुणवान्             -       गुणवती

ख. आयुष्मान्          -       आयुष्मती

ग. क्षमावान्             -       क्षमावती

घ. ज्ञानवान्            -       ज्ञानवती

ङ. श्रीमान्              -       श्रीमती

 

 

7. समुचितेन पदेन सह स्तम्भौ मेलयत -

उत्तर -  (क) सर्वभूतानाम्      -        सर्वेषां प्राणिनाम् 

(ख) अनुद्विग्नमनाः     -        यस्य मनः विचलितं न भवति 

(ग) स्थितधीः           -        स्थिरमतिमान् 

(घ) परिप्रश्नेन           -        पुनः पुनः प्रश्नकरणेन 

(ङ) संयतेन्द्रियः        -        इन्द्रियसंयमी 

 

8. श्रीमद्भगवद्गीतायाः विषये पञ्च वाक्यानि लिखत -

उत्तर -  (क) श्रीमद्भगवद्गीता हिन्दुधर्मस्य प्रमुखः ग्रन्थः अस्ति । 
          (ख) एषः ग्रन्थः महाभारतस्य भीष्मपर्वणः भागः अस्ति । 
          (ग) अत्र भगवान् श्रीकृष्णः अर्जुनाय उपदेशं दत्तवान् । 

          (घ) गीता कर्मयोगं, ज्ञानयोगं, भक्तियोगं च प्रतिपादयति । 

          (ङ) इयं जीवनस्य सारं, धर्मस्य च मार्गं दर्शयति ।

 

04 - प्रणम्यो देशभक्तोऽयं गोपबन्धुर्महामनाः

अभ्यास प्रश्न

१. अधोलिखितानां प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) समाज-दिनपत्रिकायाः प्रतिष्ठाता कः?
उत्तरम्: गोपबन्धुः

(ख) गोपबन्धुः कस्मै स्वभोजनं दत्तवान्?
उत्तरम्: दुर्भिक्षपीडिताय

(ग) मरणासन्नः कः आसीत्?
उत्तरम्: पुत्रः

(घ) गोपबन्धुः केन उपाधिना सम्मानितः अभवत्?
उत्तरम्: उत्कलमणिः

(ङ) गोपबन्धुः कति वर्षाणि कारावासं प्राप्तवान्?
उत्तरम्: द्वे

२. एकवाक्येन उत्तरं लिखत –

(क) गोपबन्धुः किमर्थम् अश्रुपूर्णनयनः अभवत्?
उत्तरम्: गोपबन्धुः दुर्भिक्षपीडितस्य बालकस्य दीनदशां दृष्ट्वा अश्रुपूर्णनयनः अभवत्।

(ख) कीदृशं पुत्रं विहाय गोपबन्धुः समाजसेवाम् अकरोत्?
उत्तरम्: मरणासन्नं पुत्रं विहाय गोपबन्धुः समाजसेवाम् अकरोत्।

(ग) गोपबन्धोः कृते उत्कलमणिः इति उपाधिः किमर्थं प्रदत्तः?
उत्तरम्: गोपबन्धोः उत्कलस्य कृते असाधारणं योगदानं, त्यागं, समाजसेवाभावं च दृष्ट्वा सः उत्कलमणिः इति उपाधिना सम्मानितः अभवत्।

(घ) गोपबन्धुः कुत्र जन्म लब्धवान् ?

उत्तरम्: गोपबन्धुः पुरीमण्डले सुआण्डो ग्रामे जन्म लब्धवान्।

(ङ) गोपबन्धुः सर्वदा केषाम् उपयोगं कृतवान् ?

उत्तरम्: गोपबन्धुः सर्वदा स्वदेशवस्त्राणाम् उपयोगं कृतवान्।

३. कोष्ठके दत्तानि पदानि उपयुज्य वाक्यानि रचयत –

उत्तरम्:  (क) सः दीनजनानां सेवाम् अकरोत्।
           (ख) माता सुस्वादूनि मोदकानि पचति।
            (ग) सः मित्रस्य सहायताम् अकरोत्।
           (घ) वयं स्वदेशवस्त्राणि धारयामः।
           (ङ) सः श्रेष्ठपुरुषेषु अन्यतमः अस्ति।

 

 

४. चित्रं दृष्ट्वा पञ्च वाक्यानि रचयत -

उत्तरम्:  (क) चित्रे एकः वृद्धः पुरुषः एकस्य बालकस्य स्कन्धे हस्तं संस्थाप्य चलति।
           (ख) बालकः वृद्धस्य सहायतां करोति।
           (ग) तौ ग्राम्यमार्गे चलतः।
           (घ) वृद्धः श्वेतवस्त्रं धृतवान् अस्ति।
           (ङ) बालकः प्रसन्नः दृश्यते।

 

५. पाठस्य आधारेण उदाहरणानुसारं समुचितं मेलनं कुर्वन्तु—

उत्तरम्:  (क) स्वदेशभूमौ मम लीयतां तनुः,

            (ख) उत्कलमणिरित्याख्यः प्रसिद्धो लोकसेवकः |

            (ग) स्वदेशलोकास्तदनु प्रयान्तु नु |

            (घ) स्वराज्यमार्गे यदि गर्तमालिका |

            (ङ) ममास्थिमांसैः परिपुरितास्तु सा |

 

६. उदाहरणानुसारं क्रियापदं स्त्रीलिङ्गे परिवर्तयत -

यथा – गतवान्                  –       गतवती

उत्तरम्:         (क) प्राप्तवान्            –       प्राप्तवती

(ख) उपविष्टवान्        –       उपविष्टवती

(ग) भुक्तवान्            –       भुक्तवती

(घ) कृतवान्            –       कृतवती

(ङ) गृहीतवान्          –       गृहीतवती

 

७. समुचितेन पदेन सह स्तम्भौ मेलयत -

उत्तरम्:         1. समाजः              –       दिनपत्रिका

2. ममास्थिमांसैः       –       परिपूरितास्तु

3. उत्कलमणिः                 –       गोपबन्धुः

4. आँ आँ.. इति        –       क्रन्दनध्वनिः

5. सुस्वादूनि           –       व्यञ्जनानि

 

८. घटनाक्रमेण वाक्यानि पुन: लिखत -

उत्तरम्:         १. (घ) अतिथयो हस्तपादं क्षालयित्वा आसनेषु उपविष्टवन्तः ।

२. (ङ) दिनत्रयात् किमपि न भुक्तम् ।
३. (ग) गोपबन्धुः अश्रुपूर्णनयनोऽभवत् ।
४. (क) भिक्षुकञ्च तद्भोजितवान् ।
५. (ख) प्रफुल्लचन्द्ररायः गोपबन्धुम् उत्कलमणिः इति उपाधिना सम्मानितवान् ।